Biografie Bulletin. Jaargang 14

[p. 47]

Autobiografie als microgeschiedenis
Het leven van een VOC matroos
Rudolf Dekker

Dat de Verenigde Oost-Indische Compagnie niet kon varen zonder Duitse boeren is bekend. Een voortdurende toestroom van buitenlanders was noodzakelijk om de bemanning van de schepen op peil te houden, temeer omdat veel opvarenden slechts een enkele reis maakten: ze stierven aan boord of bleven hangen in de Oost. De meest immigranten die aanmonsterden waren eenvoudige lieden, amper naar school gegaan, en vaak analfabeet. Soms namen ze dienst uit radeloosheid, soms waren ze verleid door mooie praatjes van wervers die Indië voorspiegelden als een paradijs, en de VOC als een goudmijn. De meeste waren jong en hadden hoogstens een korte carrière van mislukkingen achter de rug. Dat was ongeveer de achtergrond van George Naporra, een boerenzoon uit een Pruisisch dorpje die op reis ging naar Amsterdam om er als matroos zijn geluk te beproeven - maar niet helemaal. In elk geval had hij een behoorlijke educatie gehad. Hij was op zijn vijfde jaar naar school gestuurd en zijn vader vond dat hij door moest leren. Hij zat vier jaar op school, leerde Pools en Duits lezen en schrijven, rekenen en wat Latijn, en ging vervolgens nog een paar jaar naar Latijnse scholen in naburige stadjes. Maar verder leren, laat staan naar een universiteit gaan, was niets voor Naporra. Hij nam in plaats daarvan baantjes aan bij winkeliers en handelaars. Toen die niet bevielen of mislukten, besloot hij met een maat naar Amsterdam te reizen. Daar monsterde hij op 12 juli 1652 aan bij de VOC.

Naporra begon vol goede moed aan zijn VOC-carrière als matroos. Hij dacht dat het interessant en spannend zou worden, en in de verwachting veel te zullen beleven nam hij naast de bekende matrozenspullen (zoals bont gestreepte hemden, scheepsmutsen, halsdoeken en laarzen) ook inkt, pennen en papier mee. Hoewel het verboden was op schepen een journaal te schrijven, heeft Naporra dat toch heimelijk gedaan. Dat weten we omdat hij zijn dagboekaantekeningen later gebruikt heeft als basis voor een autobiografie. Dat handschrift is bewaard gebleven en werd in 1923 aangekocht door het Maritiem Museum Rotterdam. Daar werd het ontdekt door Roelof van Gelder, die het lastige Duitse handschrift ontcijferde en de tekst eerst gebruikte als een van de bronnen voor zijn proefschrift over Duitsers in dienst van de VOC en nu met dit boek een monografie aan Naporra en zijn autobiografie heeft gewijd. De tekst is bijzonder, want er zijn slechts weinig verslagen van matrozen bewaard gebleven en deze autobiografie is van een zeldzame gedetailleerdheid. Bovendien is het niet alleen een reisverslag, maar een echte autobiografie, vandaar dat we zoveel over zijn jeugd weten. Naporra

[p. 48]

schreef nog een tweede deel, over zijn leven na terugkomst uit Indië, maar dat is nooit opgedoken. Van Gelder heeft wat Naporra vertelt met grote kennis van zaken geplaatst binnen de achtergrond van tijd en plaats, het midden van de achttiende eeuw met als voornaamste tonelen Pruisen, Amsterdam en Oost-Indië met alle tussenstops en route. Milieu en denkwereld van Naporra zijn zorgvuldig gereconstrueerd, onder meer door het achterhalen van de levensloop van tientallen mensen met wie hij omging en door onderzoek in het rijke VOC-archief. Het boek is dus veel meer dan een hervertelde autobiografie, het is een voorbeeld van microgeschiedenis waarin een persoonlijk verhaal verteld wordt en tegelijkertijd onze kennis van en vooral inzicht in de betreffende periode aanzienlijk wordt vergroot. Ook Naporra zelf leren we beter kennen. Zijn autobiografie was geen zoektocht naar zichzelf en geen religieus zelfonderzoek. Hij schreef naar eigen zeggen vooral om jongere tijdgenoten te waarschuwen tegen een Oost-Indisch avontuur. Al snel had hij namelijk spijt gekregen van zijn besluit matroos te worden. Het leven aan boord was vaak miserabel - zelfs het eten in Pruisen was beter - en gevaarlijk. Impliciet blijkt dat hij desondanks een nuchter en verstandig man was, die zich snel aanpaste aan het leven aan boord, en met grote sociale vaardigheden vooral in de omgang met zijn meerderen. Hij was gezagsgetrouw en schreef graag over de goede verstandhouding die hij met de officieren had. Nadat hij met wat geluk heen- en terugreis had overleefd - bijna had hij een schip in de lucht laten vliegen toen zijn matrozenkist in brand raakte - vestigde hij zich in Dantzig, kocht het burgerschap, sloot een goed huwelijk en leefde succesvol als koopman, die onder meer handelende in specerijen en daarover - want dat had hij aan zijn VOC-avontuur wel overgehouden - met kennis van zaken kon spreken.

Roelof van Gelder, Naporra's omweg. Het leven van een VOC-matroos (1731-1793) (Amsterdam, Atlas 2003)