Biografie Bulletin. Jaargang 14

[p. 49]

Schrijvershuizen
Het huis van Multatuli in de Korsjespoortsteeg 20, Amsterdam
Dik van der Meulen

Weinig schrijvers zijn zo vaak verhuisd als Eduard Douwes Dekker (1820-1887). Het aantal Multatuli-huizen zou dan ook heel groot zijn, ware het niet dat de tijd er danig heeft huisgehouden. Het grootste deel van Dekkers woningen is verdwenen, door allerlei omstandigheden. Hij had bijvoorbeeld altijd geldgebrek - een van de redenen waarom hij zwierf - en woonde zelden in monumentale panden. De huizen waarin hij zich ophield waren vaak domweg niet gebouwd op de eeuwigheid. Ook hebben oorlogsomstandigheden opvallend vaak een rol gespeeld: het huis van de assistent-resident van Lebak, de plaats van Max Havelaar, was al voor het einde van de negentiende eeuw grotendeels vervangen door een nieuwe woning, en die is tijdens de Indonesische onafhankelijkheidsstrijd verwoest. Van het oorspronkelijke huis rest alleen nog een tegelvloer (die overigens wel tot monument is uitgeroepen). Het huis op Ambon, waar Douwes Dekker eveneens als assistent-resident werkte, ging verloren bij geallieerde bombardementen in 1944. Hetzelfde lot trof de meeste woningen van Multatuli in Keulen, Mainz en Wiesbaden.

Zodoende zijn er nog maar enkele Multatuli-huizen over: een of twee in Indonesië, een in Duitsland, en twee in Nederland. Tot voor kort was er hier nog een derde: het Haagse huis waar hij met zijn vrouw Tine en zijn vriendin Mimi bijna een jaar heeft gewoond. Maar Nederlandse overheden hebben zich nooit zo bekommerd om dit soort monumenten. In de frisse nieuwbouw die er nu staat, is wel een gedenkplaat gevestigd, zij het met een fout jaartal. Het is dan ook een groot geluk dat zowel Multatuli's geboortehuis bewaard is gebleven, als zijn sterfhuis in het Duitse Nieder-Ingelheim.

Douwes Dekker hoorde pas op het eind van zijn leven dat hij was geboren in de Amsterdamse Korsjespoortsteeg. Toen zijn bewonderaar Jan Zürcher hem dit nieuws kwam brengen, was hem dit ‘niet lief’, zoals de weduwe van de schrijver naderhand noteerde. Dat gold ook voor de biografische aspiraties van Zürcher. ‘Maar wat kan 't u schelen?’ schreef Multatuli hem. ‘Ge zyt toch niet van plan, na m'n dood zulke dingen als wetenswaardigheden... ajakkes!’ Hijzelf wist tot dan toe niet beter dan dat hij was geboren op de Haarlemmerdijk, eveneens in Amsterdam, waar hij inderdaad het grootste deel van zijn jeugd had doorgebracht. Zijn ontevredenheid over zijn echte geboortehuis is meer dan een biografisch detail. Het is typerend voor het beeld dat Dekker van zichzelf had: hoewel hij voor velen het symbool was van de strijd tegen armoe-

[p. 50]

de en onderdrukking in Indië en Nederland, zag hij zichzelf graag als een iemand goede komaf - en in dat beeld paste de redelijk welvarende Haarlemmerdijk beter dan de smalle, armoeiige Korsjespoortsteeg.

Gevelsteen

In de lange geschiedenis van Korsjespoortsteeg 20 (vroeger nummer 10) heeft de familie Douwes Dekker tot de twintigste eeuw maar een bijrolletje gespeeld. Het huis werd gebouwd aan wat eens het Corsgenspad was. Dit pad verbond het land van de grondbezitter Corsgens met de stad Amsterdam, die tot het eind van de zestiende eeuw ophield bij ‘het’ Singel. Het oudste document over het pand dateert uit 1639. Het is in het bezit van het Multatuli Museum, en is waarschijnlijk ook het oudste stuk uit de collectie: een rechthoekig stuk perkament, in verzorgd zeventiende-eeuws handschrift volgeschreven en voorzien van een zegel. Er blijkt uit dat de eerste eigenaar de ‘varentman’ Adriaen Claesz was.

Het ‘Huijs en Erve, staende & gelegen in Corsgenspoortsteege’ wisselden in de eeuwen die volgden regelmatig (maar niet eens zo heel vaak) van eigenaar. In 1773 kwam het in handen van Willem Klonkert. Hij moet de eigenaar zijn geweest toen tussen 1816 en 1818 de scheepskapitein Engel Douwes Dekker zich bij hem aandiende. De zeeman was met zijn gezin van Ameland naar Amsterdam gekomen, en zocht een huurwoning. Over dit alles is verder weinig bekend. We weten uit de geboorteakten van twee kinderen dat de familie Dekker in de Korsjespoortsteeg gewoond heeft, maar een huurovereenkomst of iets van dien aard is niet bewaard gebleven. Wel komen de Dekkers in het ‘Wijkboek der Schutterij’ uit 1819 voor. Daaruit blijkt ook dat het gezin het huis niet voor zich alleen had: in de kelder huisde een sjouwerman met zijn vrouw, en ook leefde er een naaister. Men hoort vaak dat de familie Dekker slechts de beschikking had over de bovenverdieping, maar dit is met klem tegengesproken door een latere eigenaar, C.G. Roelfsema. ‘Immers, in 1820 was het pand een eengezinshuis, geheel bewoond door de familie Douwes Dekker en slechts de toenmalige kelder was door een ander bewoond.’ Het is de vraag of Roelfsema het bij het rechte eind had. Het Wijkboek vermeldt uitdrukkelijk dat de naaister op de ‘Kamer’ woonde, waarmee vermoedelijk de benedenetage werd bedoeld.

Toen Engel Douwes Dekker en zijn vrouw Sytske naar Amsterdam trokken, hadden zij drie kinderen. In 1818 kwam er een bij, Antje, maar zij overleed al na een twaalf dagen. Op 2 maart 1820 werd Eduard geboren. Het zesde en laatste kind, Willem, kwam op 28 augustus 1823 aan de Binnen Brouwersstraat ter wereld (ook dit huis is bewaard gebleven). Eduard Douwes Dekker heeft dus hooguit drie jaar in de Korsjespoortsteeg gewoond. Het eerste en enige huis van zijn jeugd waaraan hij wel herinneringen had, Haarlemmerdijk 28 (destijds 94), is al meer dan honderd jaar geleden afgebroken.

Een halve eeuw na het vertrek van de familie Douwes Dekker werd het huis aan de Korsjespoortsteeg ingrijpend verbouwd. Jan Jacobus Brunner, die het van de erven Klonkert had gekocht, liet er een extra verdieping inzetten. Bovendien kreeg de voorgevel een ander aangezicht doordat Brunner opdracht gaf twee ingangen te maken. Sindsdien bestaat het dus uit een boven- en een onderhuis. Van de oude situatie zijn geen

[p. 51]

afbeeldingen bewaard gebleven.

De tweede verandering aan de voorgevel was veel minder ingrijpend, maar zeker zo interessant: eind 1887, het jaar dat Multatuli overleed, werd er een gevelsteen geplaatst ter herinnering aan de schrijver. Het was een initiatief van de Amsterdamse gemeentesecretaris Nicolaas de Roever, dat werd gesteund door bekende Amsterdammers als Frederik van Eeden en Aletta Jacobs. De foute sterfdatum in de steen (3 in plaats van 2 maart) is later verbeterd.

En daarmee was het voorlopig gedaan. Toen in 1910 het Multatuli Museum werd opgericht, werd dat niet ondergebracht in het huis in de Korsjespoortsteeg, maar in het Stedelijk Museum. Later verhuisden de spullen - Multatuli's sterfsofa, zijn bureau en nog wat relikwieën - naar de Amsterdamse - Universiteitsbibliotheek. Een enkele multatuliaan heeft in die jaren wel eens zijn zinnen gezet op de Korsjespoortsteeg, maar het geboortehuis werd nu eenmaal bewoond, en stond niet te koop. Tot 1921, toen onder anderen de genoemde Roelfsema een poging deed het huis te bemachtigen.

Tijdens de oorlog wilde de eigenaar ervan af. Lezers van het gelijkgeschakelde Algemeen Handelsblad van 16 oktober 1942 konden tussen berichten over de Winterhulp, de Jeugdstorm en over ‘onverschrokken kerels, die willen deelnemen aan den strijd tegen de Sowjets’ een bescheiden annonce lezen. ‘Vrijwillige Verkooping’, las men, van een aantal panden, waaronder ‘Korsjespoortsteeg 20 (geboortehuis van Multatuli), Kad. Sectie F. No. 749, groot 48 Cent’. Dat leidde tot artikelen in diverse kranten (vol fouten, waar weer reacties op volgden), waardoor opnieuw de aandacht werd getrokken van de Multatuli-bewonderaar

Eduard Douwes Dekker, 1874

Roelfsema. Nadat het geboortehuis in 1942 van de veiling was teruggetrokken, kon hij in 1943 eindelijk zijn slag slaan. Uit aantekeningen van zijn latere vrouw Jacqueline Roelfsema-Tenge blijkt dat het huis in slechte staat was, en bovendien woonde er een schoenmaker in, die weigerde te vertrekken. Pas in 1950 konden de Roelfsema's naar de bovenverdiepingen van Multatuli's geboortehuis verhuizen. In 1957 verkocht Roelfsema het huis voor 14 duizend gulden aan de gemeente Amsterdam; iets wat in de gemeenteraad uitvoerig werd besproken. Het bedrag was laag, ook voor die tijd, maar er stond iets tegenover: de verkoper mocht zonder huur te betalen op de bovenverdieping blijven wonen,

[p. 52]

en de gemeente verplichtte zich, in de woorden van burgemeester en wethouders, te zorgen ‘voor ter zake kundig personeel om de verzameling te beheren en het gebouw als museum opengesteld te houden’.

Kraker

De bedoeling was het museum op de benedenetages in te richten, maar voorlopig zat er weinig schot in. In de eerste plaats woonde daar nog steeds de schoenmaker. Hoewel zijn rechten onduidelijk waren (mevrouw Roelfsema noemde hem later ‘de eerste kraker’), wisten ze hem niet weg te krijgen. Pas in 1963 hield hij het voor gezien. Wie de Multatuli-collectie in deze tijd wilde bekijken, kon echter wel in de Korsjespoortsteeg terecht, want daar stonden de spullen al in de kamers van de Roelfsema's. Na 1963 werden de benedenverdiepingen met steun van de gemeente opgeknapt, en konden de museumstukken naar onderen. Toch zou het nog tot 1975 duren voordat het museum echt kon worden geopend. De reden voor de vertragingen: financiële tegenslagen, traagheid van diverse instanties, ‘een gefortuneerde dame’ die het benodigde geld voor de inrichting wilde voorschieten, maar overleed - waarna het geld tóch nog kwam, maar met jaren vertraging. De radeloosheid van vooral Roelfsema is goed af te lezen aan de brieven die hij in de jaren zestig naar het Gemeentelijk Grondbedrijf stuurde. Zo vroeg hij op 21 augustus 1967 of het puin op de binnenplaats kon worden geruimd, ‘hetwelk daar na de restauratie van het dak ongeveer 1.1/2 jaar geleden, is achtergebleven’. Daarover had hij al eerder geschreven, ‘doch thans is het zo ver gekomen, dat de omwoners deze binnenplaats benutten om hun huisvuil in te storten, zodat er een hinderlijke stank naar boven stijgt’. (Wat overigens weer aan Multatuli doet denken, die eens een tijdelijke verblijfplaats bij Mainz moest ontvluchten, omdat de binnenplaats daar werd gebruikt als opslag voor slachtafval). In een eerdere brief vol klachten had Roelfsema al wanhopig geroepen: ‘Ik vraag mij nu af, hoe lang moet deze ellende nog voortduren?’

Het einde van de ellende zou Roelfsema niet meer beleven. Hij overleed in 1970, vijf jaar voordat het Multatuli Museum officieel werd geopend. Conservator was de bejaarde Henri A. Ett, maar in de praktijk werd het werk gedaan door de weduwe van Roelfsema. Iets oudere bezoekers van het Multatuli Museum herinneren zich hoe zij tot op hoge leeftijd de geïnteresseerden rondleidde; wie netjes was en goed oplette, mocht van haar even gaan zitten op de chaise longue waarop Multatuli was gestorven. Ze zette thee voor de bezorgers van Multatuli's Volledige Werken, Garmt Stuiveling en Berry Dongelmans, en Stuivelings opvolger Hans van den Bergh. Die zaten in de kelder van het museum te werken, tot 1995, toen het project na bijna een halve eeuw was afgerond.

Jacqueline Roelfsema was toen al weg. In 1988 trok zij zich terug. Ze verliet de bovenwoning en vestigde zich in Purmerend. Met de komst van de nieuwe conservator, Jos van Waterschoot - een betaalde kracht, anders dan mevrouw Roelfsema - brak ook voor het Multatuli Museum het computertijdperk aan. Een groot deel van de brochures, in originele staat kwetsbaar en verzuurd, is digitaal te raadplegen, en via het Internet kan men het museum virtueel bezoeken. Maar het museum is gelukkig ook nog gewoon geopend, en op zaterdag, zondag en dinsdag kan

[p. 53]

iedere belangstellende het bureau van Multatuli bewonderen, net als zijn boekenkast, zijn globe en, uiteraard, de sterfsofa. Voor onderzoeksdoeleinden is het nog altijd een belangrijke plaats, dankzij de aanwezigheid van de werken van Multatuli zelf, in alle denkbare drukken en vertalingen, en de boeken, brochures en artikelen over de schrijver (op dit terrein veruit de grootste collectie ter wereld, maar dat zal niemand verwonderen), over Nederlands-Indië en over de arbeidersbeweging.

Maar hoelang nog? Juist op een

Het geboortehuis van Eduard Douwes Dekker (in het midden, met trap)

[p. 54]

moment dat de aandacht voor Multatuli groter is dan ooit tevoren - hij werd twee jaar geleden tot de belangrijkste Nederlandse schrijver aller tijden uitgeroepen (en Max Havelaar tot het belangrijkste boek), en elk teruggevonden briefje van zijn hand leidt tegenwoordig tot grote media-aandacht - juist nu dreigt de overheid met een subsidiestop, wat bijna zeker zal leiden tot het einde van het Multatuli Museum. Maar er is nog hoop dat de gemeente Amsterdam zal beseffen dat de stad zonder dit schrijvershuis is als Weimar zonder Goethe en Schiller, als Stratford-on-Avon zonder Shakespeare, als Petersburg zonder Poesjkin.

En dat andere schrijvershuis? De villa waar Multatuli is gestorven, bestaat ook nog steeds, al is het in de loop der jaren zo ingrijpend verbouwd, dat hij het zelf niet meer zou hebben herkend. Maar het staat nog altijd een paar honderd meter buiten het stadje Ingelheim, en het landschap eromheen is onveranderd. Ook wordt de herinnering aan de schrijver er levend gehouden, door de naam: Hotel Multatuli.

Multatuli Museum

Korsjespoortsteeg 20

1015 AR Amsterdam

tel. [phone]

[e-mail]

Openingstijden:

Dinsdag: 10.00-17.00 uur

Zaterdag en zondag: 12.00-17.00 uur