Biografie Bulletin. Jaargang 14

[p. 15]

Onder parasieten
Profiel van een goede criticus
Arjen Fortuin

Toen ik acht jaar geleden redacteur werd van Biografie Bulletin, had ik waarschijnlijk gehoopt dat ik nu hier zou staan om u toe te spreken. Als biograaf - want acht jaar, dat zou toch zeker genoeg moeten zijn om een behoorlijke biografie te schrijven? Biografisch gezien sta ik echter nog altijd met lege handen. Ik ben nog steeds een buitenstaander. Maar vandaag is dat misschien een voordeel.

Want ik sta hier weliswaar niet voor u als de auteur van een mooi boek, maar als criticus, een beroepsgroep waarvan de leden door Hans Goedkoop weleens zijn aangeduid als parasieten - net als biografen trouwens. Een nadere precisering van die rol biedt wat dat betreft geen uitkomst, want het maakt de biografiecriticus tot de parasiet van een parasiet. En van mij wordt vandaag een soort kritische blik op die biografiekritiek verwacht. Een parasiet kortom van een parasiet, van een... enzovoort. Wie acht jaar redacteur van Biografie Bulletin is, zal moeten erkennen dat als er iets schort aan de biografiekritiek in dat blad, dat deels zijn schuld is. Bovendien ben ik sinds enige jaren redacteur van de boekenbijlage van NRC Handelsblad, waardoor ik ook voor wat er mis is in de dagblad-biografiekritiek een zekere verantwoordelijkheid draag.

Onder de parasieten neemt de criticus een vreemde positie in. Hij is namelijk zeer gewenst, althans zijn afwezigheid wordt doorgaans betreurd. Auteurs willen nu eenmaal in de eerste plaats dat hun boek besproken wordt. Maar al te vaak is de ontmoeting met de kritiek een tegenvaller. Om een vriendelijkere metafoor te gebruiken dan die van de parasiet: de confrontatie met de criticus heeft veel weg van een blind date: je kunt je lang verheugen op de afspraak, maar je weet niet wie je voor je krijgt, wat zijn tafelmanieren zullen zijn of wat hij gaat zeggen. Vaak valt de criticus dan enorm tegen: hij is niet attent, hij is eigengereid, zo traag van begrip dat het op onwil lijkt, hij wil in het algemeen niet luisteren en kan tegen het einde van de sessie uitgesproken onbeschoft uit de hoek komen. Waarom haalt hij uitgerekend dit uit mijn boek? Hoe bestaat het dat hij daar geen aandacht aan besteedt? Kan hij eigenlijk wel lezen?

Een deel van deze frustratie komt voort uit het simpele bestaan van negatieve recensies. Je kunt veel van een auteur verwachten, maar niet dat deze de criticus in zijn armen sluit die zojuist een levenswerk heeft afgewezen. Maar, aan de andere kant: zoals boeken wel eens onder de maat zijn, zijn recensies dat soms ook. De criticus heeft slecht gelezen, slecht nagedacht; hij heeft een slecht karakter of er treedt een combinatie van die factoren op.

In de meeste gevallen - doorgaans bij

[p. 16]

een negatieve kritiek, over positieve recensies is men doorgaans snel uitgepraat - wordt de moeizame verhouding tussen auteur en criticus veroorzaakt door een misverstand over het doel van de kritiek. Dat misverstand bestaat uit de gedachte dat de criticus er is voor de auteur, als klankbord, mentor, luis in de pels of wat dan ook. Er zijn ook critici die dat als hun taak zien, het zogenaamde ‘terugschrijven’, maar dat zijn niet de besten.

Een goede criticus werkt uitsluitend voor de lezers van zijn krant of tijdschrift. Hij probeert te beredeneren wat voor hen van belang is om over een boek te weten en dat probeert hij zo overtuigend mogelijk op te schrijven. In een dagblad komt dat al snel neer op de beantwoording van de eenvoudige vraag: moet ik dit boek kopen, of moet ik dit boek niet kopen? Ook al omdat de ruimte in de krant beperkt is, leidt dit vaak tot een voor de schrijver van een boek frustrerend beperkte aanpak. Jaren werk, honderden pagina's tekst worden teruggebracht tot een rijtje anekdotes en een oppervlakkig ogende aanprijzing.

De ‘biografische methode’ komt er zo in de krant bekaaid af. Dat lijkt misschien vreemd, maar daarbij is het goed te bedenken dat de biografie bij het maken van, bijvoorbeeld, de boekenbijlage van NRC Handelsblad geen specialisme is. Het recenseren van een biografie van Churchill is voor ons eerder een klus voor iemand met veel verstand van de Engelse en internationale politiek in de twintigste eeuw, dan voor, zeg, de biograaf van Multatuli.

Dat heeft deels een praktische achtergrond - voor een doorwrochte analyse van de biografische methode is nu eenmaal veel meer ruimte nodig dan de 1200 woorden die een biografierecensie in de krant meestal bevat - maar ook een inhoudelijke overweging. Ik geloof namelijk niet dat de algemene criteria voor het beoordelen van een biografie wezenlijk zouden verschillen van de criteria voor het beoordelen van een ander non-fictieboek. Het gaat steeds maar weer om de betrouwbaarheid van de gebruikte bronnen, de vindingrijkheid in het onderzoek, de leesbaarheid, de aanwezigheid en de overtuigingskracht van de visie van de auteur op zijn onderwerp. In de uitnodigingsbrief voor dit symposium staat, kennelijk met spijt, dat journalisten vooral op zoek zijn naar nieuwsfeiten - en dat is waar. Het is volgens mij ook niet erg: nieuwe kennis over een persoon lijkt mij een van de belangrijkste doelen van een biografie. In ieder geval zal niemand tevreden zijn met een biografie waar niets nieuws in staat.

De voor de biografen van ‘mindere goden’ vervelende situatie dat boeken meer aandacht krijgen naar mate hun onderwerp belangrijker is, lijkt mij niet meer dan terecht. Een deel van het belang van een boek schuilt nu eenmaal in het belang van het onderwerp. Dat is voor biografen van ‘belangrijke’ mensen vaak geen onverdeeld genoegen. Hans Visser, Hans van Straten en Gerard Bes kunnen erover meepraten - die zijn door de critici ongenadig hard aangepakt, harder dan wanneer zij niet over Vestdijk, Hermans en Lodeizen, maar over tweederangs auteurs hadden geschreven.

Dat in er in NRC Handelsblad wel een aparte rubriek voor biografieën bestaat is wat dat betreft misschien misleidend. Die bestaat vooral omdat wij menen te weten dat biografierecensies graag worden gelezen - juist omdat ze over levende mensen gaan en niet over literaire theorie, internationale verhoudingen of het ietsisme. Dat leidt met zekere regel-

[p. 17]

maat tot besprekingen van vooral buitenlandse biografieën, die het navertellen van het betreffende leven nauwelijks overstijgen. Soms speelt enthousiasme over de gebiografeerde persoon de recensent ook parten. De behoefte om die aan te prijzen kan in de weg gaan zitten van de beoordeling van het boek. Gelukkig, en nu is het tijd om van pet te wisselen, is de krant niet de enige plaats waar biografieën besproken worden. Er is ook Biografie Bulletin, met een ander publiek en dus een andere functie dan de krant.

Over het publiek van Biografie Bulletin hoef ik u niets te vertellen. Dat bent u immers zelf, de verzamelde biografen van Nederland. Dat leidt tot andere vragen dan die in een bespreking moeten worden beantwoord. De belangrijkste wordt dan wat een boek betekent voor de collega's; wat kunnen andere biografen ervan opsteken. Het leidt tot uitgebreidere besprekingen, met hopelijk een stevige theoretische fundering, toegesneden op wat er voor biografen van belang is.

Idealiter zou je zo twee besprekingen krijgen die in elkaars verlengde liggen, waarbij de bespreker in het vakblad bovendien de tijd kan nemen om ook de kritiek in de algemene pers mee te nemen. De praktijk wijst uit dat de kritieken in Biografie Bulletin vaak strenger zijn.

Twee voorbeelden uit de laatste jaren: Wat bij Cees Fasseurs eerste biografie-deel over Wilhelmina in de krant nog ‘een heldere, afstandelijke stijl, gekruid met ironie’ heette, werd in een bespreking van Mieke Aerts in Biografie Bulletin ‘halfgefascineerde olijkheid’. Voor allebei viel iets te zeggen: wat voor NRC Handelsblad recensent Gerard Mulder een meevaller was - Fasseur weet enige ironische distantie te scheppen - was voor Aerts nog ruim onvoldoende. Volgens haar liet Fasseur zich nog altijd leiden door de mythen van het koningschap.

Iets vergelijkbaars gebeurde er met de overwegend lovend ontvangen biografie van Annie M.G. Schmidt door Annejet van der Zijl, die in Biografie Bulletin door Koen Hilberdink overtuigend werd bekritiseerd om een matig uitgewerkt idee van wetenschappelijkheid en een voorkeur voor ‘sappige feiten’. Dat laatste is haar in de krant inderdaad niet aangerekend.

Zowel de mythen van het koningschap als het gebruik van de term wetenschappelijkheid zijn geen invalshoeken waar je de krantenlezer een groot plezier doet - vandaar dat het goed is dat ze in Biografie Bulletin aan de orde komen. Verder is de vraag ‘Moet u dit boek kopen’ nu eenmaal een andere dan ‘Moet u bij het schrijven van uw eigen biografie deze zelfde methode volgen?’ Uiteindelijk was er echter vooral een verschillend oordeel: Aerts en Hilberdink vonden de besproken boeken waarschijnlijk gewoon minder goed dan hun krantencollega's.

En dat kwaliteitsoordeel is het belangrijkste: uiteindelijk komt veel van de discussie over de kwaliteit van kritiek toch altijd weer neer op die ene eenvoudige vraag: ben ik het ermee eens of niet. Dat geldt uiteraard ook voor korte inleidingen als deze: het is verder aan u om die weer te bekritiseren, al is het dan als parasiet van een parasiet van een....