Biografie Bulletin. Jaargang 14

[p. 10]

Recenseren is een kunst
Over de besprekingen van De Vatenman
Pauline Micheels

Kort na het verschijnen in het najaar van 2002 van mijn boek De Vatenman over de grootindustrieel Bernard van Leer ontmoette ik een vakgenoot die mij feliciteerde met het behaalde resultaat. Het boek zat goed in elkaar, zei hij, en was interessant om te lezen. Hij had echter één belangrijk punt van kritiek: hoe had ik zo stom kunnen zijn het boek niet te voorzien van een inleiding? ‘Niet nodig,’ antwoordde ik, ‘het boek spreekt voor zichzelf’. Nu, hij wist wel beter. Een goeddoortimmerd ‘woord vooraf’ was er niet alleen om je werkwijze uiteen te zetten en deze en gene te bedanken, nee, het was vooral nuttig om je critici de wind uit de zeilen te nemen. Want als die iéts goed lazen, wist hij, dan was het de inleiding. Laten we eerlijk zijn: het schrijven van een goede boekkritiek is niet eenvoudig. Ik kom er eerlijk voor uit dat ik het altijd een lastige en tijdrovende opgave heb gevonden, waar ik mij de laatste jaren enigszins aan heb onttrokken. Gelukkig zijn er mensen die deze kunst heel behoorlijk verstaan en er zo op het oog meer plezier aan en minder moeite mee hebben dan ik. Soms echter zet ik vraagtekens bij de wijze waarop zij zich van hun taak kwijten, zoals zal blijken. Wat is de taak van de criticus? Allereerst moet hij de lezer inzicht geven in het te bespreken boek, waarbij hij desgewenst het onderwerp van het boek in een breder kader kan plaatsen. Vervolgens dient hij, met redenen omkleed, het boek te beoordelen en aan de lezer duidelijk te maken of de auteur in zijn opzet geslaagd is. Voor dit doel zetten kranten, zeker als het om non fictie gaat, vaak ‘deskundigen’ in die enige affiniteit hebben met het onderwerp. Dat kan een zekere ‘meerwaarde’ aan het artikel geven, maar het wil nog wel eens gebeuren dat zo'n recensent zijn eigen stokpaardjes gaat berijden. En dat is natuurlijk niet de bedoeling. Ook hier geldt: goed recenseren is een kunst.

Over de kritiek met betrekking tot de biografie valt het een en ander op te merken. Als ieder genre heeft ook de biografie haar eigenaardigheden en bijzonderheden, en daar zou de kritiek rekening mee moeten houden. Zo richt de biograaf, vaak een historicus, letterkundige of iemand uit de journalistiek, zich op het leven van één persoon, waarbij hij, anders dan de romancier, geheel afhankelijk is van zijn bronnen - tenminste als hij zich niet op het terrein van de historische roman of de vie romancée begeeft. Dat legt de biograaf grote beperkingen op. Hij zit als het ware geketend aan zijn materiaal en zijn informatie, en kan niet meer doen dan die bronnen zo goed mogelijk interpreteren en verwerken. Daarvoor heeft hij flink wat, dikwijls in vele jaren vergaarde achtergrondkennis nodig. Zijn inlevingsvermogen en fantasie kunnen hem daarbij van dienst zijn, maar hij mag ze

[p. 11]

nooit de vrije loop laten, hoe graag hij dat soms ook zou willen.

De bronnen zelf kunnen erg divers zijn. Neem een willekeurige schrijversbiografie en leg die, om dicht bij huis te blijven, naast die van een vatenindustrieel. Schrijvers hanteren de pen, vele uren per dag. Ze componeren hun boeken, voeren vaak een uitgebreide correspondentie (brieven zijn prachtige bronnen) en leggen, als je geluk hebt, hun gemoedstoestand en gedachten vast in een dagboek. Daarbij hebben dikwijls ook anderen al over die schrijver geschreven, hetzij in recensies, hetzij in artikelen of boeken, zodat er secundaire literatuur voor handen is.

Industriëlen daarentegen zijn andere types - dat zijn doeners, altijd bezig met de zaak. Zij hebben secretaresses en schrijven zelden zelf. Van de paar briefjes van de hand van Van Leer, welke ik tot mijn beschikking had, bevatten er drie iets persoonlijks, een gedachte van hemzelf.

Ook óver mijn vatenindustrieel was weinig geschreven. Hij schuwde de pers - waardoor artikelen over hem schaars zijn - dit in tegenstelling tot het aantal publicaties over het bedrijf. Voorts was er een in historisch opzicht uiterst onbetrouwbare autobiografie van zijn zoon, waarin de vader vanzelfsprekend figureert, en waren er enige ‘herinneringsboeken’ (onder andere over Heintje Davids en van oud-werknemers van Hoogovens), waarin Van Leer even langskomt. Dat was het. Voeg daarbij het ontbreken van een privé-archief - voor zover ik weet is dat wat er was in het ongeïnventariseerde bedrijfsarchief terecht gekomen - en het moge duidelijk zijn dat er, behalve uit de verhalen van diegenen die Van Leer gekend hadden (vaak van die stoere jongens verhalen), weinig te melden viel over 's mans zielenroerselen.

Een ander facet dat ik wil noemen is de buitengewoon lange tijd die over het algemeen aan de ‘geboorte’ van een biografie vooraf gaat. Schrijvers van romans kunnen, als het mee zit, om de zoveel tijd met een nieuw boek komen, maar er zijn weinig auteurs die om de paar jaar een nieuwe, oorspronkelijke biografie afleveren. Biografen gaan niet over één nacht ijs. Voor een goede levensbeschrijving is tijd, veel tijd nodig. Daar heeft Koen Hilberdink in zijn bespreking van het boek Anna duidelijk op gewezen. De meer dan vijf jaar die ik figuurlijk gesproken met Bernard van Leer heb doorgebracht, had ik hard nodig. Om bronnen te verzamelen (wanneer ben je daar klaar mee?), je in te lezen en vervolgens te gaan schrijven, maar ook om de informatie te laten bezinken; om een schifting te maken tussen het wel en niet vermeldenswaardige, en vooral om na te denken en afstand te nemen. Die fasen behoeven allemaal tijd.

Tenslotte zou ik ook de ‘wetenschappelijkheid’ van de biografie willen aanstippen. Van het begin af aan had ik mij voorgenomen een wetenschappelijk verantwoord, maar gezien de aard van mijn hoofdpersoon vooral vlot boek te schrijven, dat niet overgoten zou zijn met een wetenschappelijke saus. Ik nam zelfs het besluit om géén voetnoten te gebruiken. Waar mogelijk vermeldde ik in de tekst de bron en verder gaf ik achterin het boek aan welke archieven en dergelijke geraadpleegd waren. Welnu, ik heb ervaren dat je dat als geschiedvorser niet kunt maken. Met name enige historici onder de critici hadden er moeite mee. Zo verwijt de recensente van het Nieuw Israëlietisch Weekblad mij en ook de uitgever, dat het boek geen noten bevat en vervolgt dan:

[p. 12]

‘Achterin is alleen een lijst opgenomen van geraadpleegde archieven en geïnterviewde personen - en voor een serieus boek kan dat eigenlijk niet.’ Het ontbreken van noten maakt het boek dus niet serieus, lees ik hieruit - een mening die ook de redactie van de BMGN schijnt te delen, want mijn boek werd niet opgenomen in de kroniek van de bijna duizend in 2002 verschenen boeken en bundels op het terrein van de Nederlandse geschiedenis. Vermoedelijk wegens de afwezigheid van een notenapparaat. Ik vraag mij overigens af of de eerder genoemde recensente ook een dergelijke kritiek had gehad als de auteur niet als een historica maar als bijvoorbeeld een ‘journaliste’ geafficheerd was.

Al die jaren dat ik aan het Van Leerboek werkte heb ik mij de vraag gesteld of ik wel met een echte biografie bezig was. U zult dat woord dan ook nergens op of in mijn boek aantreffen. Ik had wel veel over Van Leer te vertellen - over zijn achtergrond, over zijn onderneming, over het circus, over de oorlog, over zijn terugkeer naar Nederland - kortom, een levensverhaal kon ik wel schrijven. Maar over wat de man bezielde, wat hem bewoog, kwam ik bitter weinig te weten. Hij was tenslotte een man van de daad, niet van het woord. De mensen die ik ernaar vroeg zeiden allemaal hetzelfde: ‘Tja, daar kwam je niet achter, over zulke dingen liet hij zich nooit uit, niemand kende die man echt.’

De meesten van de vijftien recensenten, die zich tot nu toe over mijn boek hebben gebogen, (allemaal mannen op twee na, maar dat zal wel aan het onderwerp liggen) hebben dat punt overigens niet aangekaart. Blijkbaar vinden ze het een biografie, en sommigen geven mijn boek al meteen een plaats binnen het genre. ‘Het is verheugend dat er nu een zakenbiografie is verschenen’, lees ik. En elders: ‘Eindelijk weer eens een Nederlandse corporate biography.’

De recensent van NRC Handelsblad, Harm van den Berg, snijdt dit punt wel duidelijk aan: ‘Terwijl de man Van Leer centraal staat [...] blijft hij tegelijkertijd een vreemde. Het boek als geheel blijft te dicht bij de beschrijving van een levensgeschiedenis als een opeenvolging van losse gebeurtenissen.’ Later zou ook de criticus van het Financieele Dagblad iets dergelijks schrijven: ‘Nergens wordt duidelijk wat Van Leer zelf dacht; hij blijft een vreemde voor de lezer.’ Dat het laatste wel meevalt blijkt uit de volgende zin, waarin hij schetst hoe Van Leer op hem overkomt. Dat doet hij feilloos.

Ook de recensent van FEM/De Week vindt het nadelig dat de auteur door dicht bij de feiten te blijven een afstand schept tussen lezer en geportretteerde. Anderzijds heeft dat volgens hem als voordeel ‘dat ze zich niet bezondigt aan gemakzuchtige speculatie of psychologie van de koude grond’.

Mijn held was ‘een mindere god’, om de circulaire van dit symposium te citeren. De naamsbekendheid van Van Leer bleek, zo moest de uitgever tot zijn spijt vaststellen, kleiner dan verwacht. Het waren vooral de ouderen, voor wie de naam een bekende klank had. Toch heb ik over aandacht in de pers niet te klagen gehad, zij het dat de wat linksere pers (de Volkskrant, Het Parool, Vrij Nederland, De Groene, HP/de Tijd) het en masse liet afweten. Wellicht was het beroep van mijn hoofdpersoon daar debet aan. Misschien ook was het toeval en had het niet bespreken van mijn boek te maken met het feit dat het vrijwel gelijk verscheen met ‘de nieuwe’ van Hella Haasse, Donna Tart, Van Dis,

[p. 13]

Connie Palmen, Nelleke Noordervliet, Oek de Jong en met de biografieën van Multatuli, Annie M.G. Schmidt en Jacques Gans. De pers had het er maar druk mee.

Een schokkende ontdekking bij het herlezen van de stapel was dat sommige recensenten er bij hun kritische kantekeningen niet voor terugdeinzen zonder bronvermelding elkaars uitspraken over te nemen. Niets menselijks is hen blijkbaar vreemd, maar is dat nu echt de bedoeling van een recensie? Schrijft Hans Renders in het Historisch Nieuwsblad: ‘De meest heikele periode in het leven van Van Leer was de Tweede Wereldoorlog,’ een maand later duikt deze zin exact zo op in de bespreking van Pieter Couwenbergh in het Financieele Dagblad. En Renders' opmerking: ‘Micheels weet aannemelijk te maken dat de beschuldigingen afkomstig waren van rancuneuze, om niet te zeggen antisemitische figuren’ keert in het Financieele Dagblad terug als: ‘Micheels weet geloofwaardig te maken dat het rancuneuze, antisemitische figuren zijn die de verdenking hebben opgeworpen.’

In de recensie in FEM/De Week meen ik een glimp te zien van de bespreking in NRC Handelsblad. Die laatste recensie heeft eveneens, naast die van het Financieele Dagblad, op het bureau gelegen van de criticus van het NEHA-Bulletin, want beide zie ik terug in de recensie. Zo schrijft Van den Berg in NRC Handelsblad dat het in het boek tijdens de onderhandelingen met de Duitsers ‘gissen blijft naar de gemoedstoestand van de joodse Van Leer’, terwijl ik in het NEHA-Bulletin lees: ‘Het blijft gissen naar zijn gemoedstoestand, bijvoorbeeld tijdens de onderhandelingen met de Duitse bezetter.’ En waar Couwenbergh schrijft: ‘De reden voor en de mate van zijn betrokkenheid met het joodse geloof of de joodse zaak blijft onduidelijk,’ staat in het NEHA-Bulletin: ‘Zo blijft de reden voor en mate van Van Leers betrokkenheid met het joodse geloof of de joodse zaak [...] onduidelijk.’

Een vergelijking tussen de recensie van mijn boek in Biografie Bulletin en in NRC Handelsblad kan ik niet maken. Het Bulletin heeft mijn boek, anders dan de biografieën van Multatuli en Annie M.G. Schmidt, nog niet besproken. Dat verbaast mij niet, want nietletterkundige ‘mindere goden’ zie ik weinig in het Bulletin. Over de uitgebreide bespreking in NRC Handelsblad valt echter nog wel wat te zeggen. Dit stuk bevatte, vergeleken met de andere recensies, wel heel veel fouten en feitelijke onjuistheden - een kwaliteitskrant als NRC Handelsblad onwaardig. Een paar voorbeelden. Een met name genoemde voorvader komt in de recensie honderd jaar te laat in Nederland. Een hulpactie in 1914 vindt niet plaats in Rotterdam, maar in Amsterdam. De Duitsers zetten wel Van Leer, maar niet ‘de familie’ onder druk om de onderneming aan hen over te doen. Een ‘joods orkest in de Amsterdamse Schouwburg’ moet zijn: het Joods Symphonie-Orkest in de Hollandse of Joodse Schouwburg. Vóór de oorlog was er, anders dan Van den Berg beweert, nooit een onderneming van Van Leer failliet gegaan. En na de oorlog onterfde hij niet ‘vrouw en zoon’, maar vrouw en zoons. Klap op de vuurpijl is de ontmoeting tussen Churchill en Van Leer, die eind september 1946 plaatsvond, maar volgens het stuk op 12 november 1965, een moment waarop beide heren al lang dood waren.

Wat doe je in zo'n geval? Een vriend, nauw betrokken bij het boek, schreef

[p. 14]

een brief naar NRC Handelsblad. De krant corrigeerde vervolgens op pagina 2 de datum van de ontmoeting met Churchill. Daar bleef het bij. Eerlijk gezegd houd je daar een onbevredigend gevoel van over, te meer daar de impact van een dergelijke recensie voor een lezerspubliek als van NRC Handelsblad behoorlijk groot is en een dergelijk artikel een voorbeeldfunctie schijnt te hebben voor andere recensenten.

Ten slotte kan gesteld worden dat de critici over één ding vrij eensgezind zijn: ze worden, schrijven ze, onrustig van de tomeloze energie van Van Leer. Niet verwonderlijk, vind ik, als je bedenkt dat sommige recensenten tamelijk gemakzuchtig te werk gaan. De fundamentele kritiek op mijn boek spitst zich toe op de afstand tussen de lezer en de geportretteerde en op het ontbreken van voldoende verklaring en motivatie voor het handelen van de hoofdpersoon. Ik erken dat dat een belangrijk punt is, maar vraag mij tegelijkertijd af hoe ik dat, bij gebrek aan gegevens, had kunnen ondervangen. Immers, had ik meer geweten, dan had ik het opgeschreven. En aan het vaak al te gemakkelijke gebruik van de woorden ‘waarschijnlijk’, ‘vermoedelijk’ en ‘het zou kunnen zijn’ heb ik nu eenmaal een geweldige hekel.

Misschien had ik toch een inleiding moeten schrijven. En had ik al mijn problemen haarfijn uit de doeken moeten doen, zodat ik mij aan alle kanten zou hebben ingedekt tegen mogelijke aanvallen van de critici. Wie weet was ik dan verschoond gebleven van zo'n prangende vraag als: ‘Was die Van Leer eigenlijk een aardige man?’