Biografie Bulletin. Jaargang 14

Biografische vooroordelen
Hoe recensenten zich in hun oordeel door status laten leiden
Gé Vaartjes

Wie de besprekingen van biografieën in kranten, tijdschriften en literaire bladen de laatste jaren enigszins gevolgd heeft, kan zich niet aan de indruk onttrekken dat het fenomeen ‘biografiekritiek’ ongrijpbaar is. De ene recensent zwelgt in een vuistdikke biografie en roept enthousiast dat hij nu ieder detail uit het leven van de gebiografeerde kent, terwijl een andere zich afvraagt of het boek niet wat dunner gekund had, en of hij alles wat er in staat wel moest en wilde weten.

Persoonlijke smaak en de bereidheid het boek eerlijke kansen te geven, spelen onmiskenbaar een rol en dat is niets nieuws. Toch krijg je soms de indruk dat er sprake is van biografische vooroordelen. De volumineuze levensbeschrijving van Lodewijk van Deijssel door Harry Prick is door de meeste critici veelal positief beoordeeld op haar volledigheid en de talrijke literaire en cultuurhistorische excursies die Prick in de tekst en, vooral, vele noten maakt. Ik kan het niet hard maken, maar ik heb het sterke vermoeden dat een dergelijke aanpak niet zo lovend zou zijn beoordeeld bij een onderwerp en een biograaf die minder op een voetstuk staan. Er zou dan al snel gesproken worden over gebrek aan inzicht in hoofd- en bijzaken, materiaalbeheersing en structurering.

De receptie van de biografie door Annejet van der Zijl van Annie M.G. Schmidt lijkt ook te wijzen op willekeur bij recensenten. Er werd wel gewezen op tekortkomingen op het gebied van biografische principes, maar de meeste recensenten veegden die onder tafel, verheugd dat er nu toch in ieder geval een ‘onthullende’ biografie van de echte koningin van Nederland was versche-

[p. 6]

nen. Koen Hilberdink was de eerste die in Biografie Bulletin deze merkwaardige benadering kritisch onder de loep nam. Het lijkt er toch wel op dat criteria afhankelijk van de status van het onderwerp bepaald worden.

En dat, terwijl er toch zonder al te veel moeite een lijstje met aandachtspunten voor het beoordelen van biografieën valt vast te stellen. Ze liggen voor de hand: structuur, behandeling van het materiaal, verifieerbare bronnen, stijl, de gebiografeerde geplaatst in een tijdskader, relatie tussen leven en werk. Het komt maar zelden voor dat een biografiebespreking deze elementen evenwichtig en beargumenteerd behandelt. Wat de meeste recensies gemeen hebben, is het uitvoerig navertellen van het levensverhaal, vaak met het accent op onthullingen. In de laatste twee alinea's worden dan nog, als een verplicht nummer, enkele losse opmerkingen over technische aspecten gemaakt, vaak zonder duidelijke onderbouwing, waarmee het uiteindelijke oordeel over het boek geveld wordt. En dat is dan de recensie. Weloverwogen besprekingen in dagbladen zijn uitzonderingen - vakbladen als Ons Erfdeel, Literatuur en, natuurlijk, Biografie Bulletin, plaatsen wel geregeld hechtdoortimmerde kritieken. Er is een verschil in benadering tussen dagbladen en tijdschriften enerzijds en de literaire bladen anderzijds.

Dit brengt mij op het volgende. Een half jaar geleden hield ik, samen met Wim Hazeu, een lezing over biografieën voor de Vestdijk-kring. Ik maakte daar een kritische opmerking over biografiekritiek, hetgeen bij verschillende personen in het publiek de reactie opriep waar ik mij 's hemelsnaam druk over maakte. Immers: krantenlezers die in biografieën geïnteresseerd zijn, zitten niet te wachten op uitvoerige analyses van het bronnenonderzoek en structurering van het materiaal, zo meldde men mij. Zij hebben juist behoefte aan een pakkende samenvatting van het beschreven leven. Die moet voor hen als smaakmaker dienen, zodat ze voor zichzelf de vraag kunnen beantwoorden: is deze biografie voor mij de moeite waard? Een enkele opmerking over stijl en noten mocht wel, maar het ging toch om ‘het verhaal’.

Hier ligt misschien wel een wezenlijk element van het probleem van de biografiekritiek. Als biograaf kijk je anders tegen het genre aan dan als, als ik het zo mag noemen, een doorsnee-geïnteresseerde lezer. Heel veel lezers zijn geïnteresseerd in hoé het leven van een gewaardeerd schrijver, politicus of acteur was en hopen op een meeslepend verhaal. Zij lezen een biografie, versimpeld gezegd, om dat ‘verhaal’ en om het tijdsbeeld; ze maken zich doorgaans minder zorgen om het perspectief van de biograaf en diens al dan niet expliciete commentaar op het doen en laten van zijn held. En noten slaan ze meestal over.

Het is in dit opzicht dan ook niet zo vreemd dat besprekingen in kranten doorgaans gericht zijn op de nieuwswaarde van een biografie, het onthullende karakter, en dat ze hieraan meer aandacht besteden dan aan allerlei aspecten die met het genre biografie als zodanig te maken hebben. Dus in de doorsnee-krantenrecensie worden de schijnwerpers gericht op de vele vrouwen van Adriaan Roland Holst, de zelfmoord van Ter Braak, de liefdesbrieven van Annie M.G. Schmidt aan Dick van Duyn en haar zelfgekozen levenseinde. Waar de biografie voor een groot publiek vooral een journalistieke functie heeft, onderstrepen veel dagbladrecensies dit: inderdaad op een journalistieke

[p. 7]

wijze. Dat enkele vakbladen, Biografie Bulletin voorop, biografieën anders benaderen ligt voor de hand. Het publiek van deze tijdschriften is kleiner, gerichter, en meer geïnteresseerd in de keuken van de biograaf en diens recepten. Soms dreigt deze aandacht zelfs wel eens weg te glijden in een al te technische benadering van de biografie, waardoor er geen ruimte meer lijkt voor domweg genieten van het boek.

Opvallend in de receptie van biografieën is ook dat hoe groter de naam van de gebiografeerde is, des te meer aandacht besteed wordt aan zijn of haar biografie. Onderwerpen als Wilhelmina, Multatuli, Ter Braak en Annie Schmidt kunnen zich bij voorbaat al op een grote belangstelling verheugen, ongeacht de kwaliteit van hun levensverhaal. Hoe groter de bekendheid bij het publiek, des te meer kolommen voor hun biografieën. Dat is heel begrijpelijk - maar het heeft ook wel eens iets onrechtvaardigs.

Zo heb ik kunnen constateren dat er in de pers nu al meer aandacht is voor mijn biografie van Godfried Bomans, waarvan nog geen letter op papier staat, dan van Top Naeff, waar ik nu volop mee bezig ben. Alleen al de naam Bomans staat garant voor aandacht, terwijl ik bij Naeff telkens weer moet uitleggen wie zij was en waarom het mij zinvol lijkt een biografie aan haar te wijden. Dat de belangstelling van velen daarbij ongecamoufleerd uitgaat naar de onthullingen over Bomans' privéleven en de vriendinnen daarin verbaast mij natuurlijk niets. Mocht ik onverhoeds een stapel onbekende hitsige brieven van Naeff ontdekken waaruit blijkt dat zij ettelijke buitenechtelijke relaties heeft beleefd, dan zou mijn toekomstige biografie, denk ik, bij voorbaat meer aandacht trekken dan wanneer ik haar ‘slechts’ teken als schrijfster en gelauwerd toneelcritica, geplaatst in een tijdsbeeld waarin ook plaats is voor Eduard Verkade, Willem Royaards, Louis Couperus en F. Bordewijk.

Blijkbaar is er al op voorhand minder belangstelling voor een figuur van het zogenaamde ‘tweede plan’. Toch heeft deze net zoveel recht op een biografie als een collega van het eerste plan. Zijn of haar werk mag dan inmiddels niet meer de belangstelling genieten die het ooit had, het levensverhaal hoeft er niet minder boeiend om te zijn. Bovendien zijn figuren van het tweede plan doorgaans verstrengeld met die van het eerste en kunnen ze via hun levensbeschrijvingen die eersteplanners extra reliëf geven. Ook een biografie van een figuur van het tweede plan kan een bijdrage leveren aan onze literatuurgeschiedenis. Allemaal legitieme redenen om onderzoek naar Top Naeff te doen en haar leven naar mijn inzicht te reconstrueren. Bovendien vind ik dat haar oeuvre interessant genoeg is voor een speurtocht naar de vrouw daarachter.

Dat lag anders bij Herman de Man, wiens biografie ik vier jaar geleden publiceerde. In het voorwoord van dat boek schreef ik onomwonden dat het literaire werk van De Man zeker niet mijn grootste belangstelling had en dat het vertrekpunt voor mijn biografie zijn spannende levensloop en gecompliceerde persoonlijkheid waren. Ik wilde met deze biografie aantonen dat een tweederangsschrijver een eersterangs levensverhaal kon opleveren - in biografisch opzicht dan!

Het zou voor het thema van deze middag en de discussie daarna wellicht handig geweest zijn wanneer mijn biografie over De Man nauwelijks aandacht gekregen had, maar ik kan het ook niet helpen dat het boek in de pers breed

[p. 8]

besproken is, en op een enkele uitzondering na zeer welwillend tot ronduit lovend. Het onorthodoxe accent dat ik in het boek gelegd had op het leven en niet op het schrijverschap, is door de meeste critici goed begrepen - en geaccepteerd. Er waren zelfs recensenten die het jammer vonden dat ik hier en daar uitvoerig bij zijn werk stil stond, omdat dat voor hen soms de vaart uit het verhaal haalde. Zo werd het bestaansrecht van mijn dikke biografie van een figuur van het tweede plan door de kritieken bevestigd. Niet door Elsbeth Etty in NRC Handelsblad, als enige. Zij vroeg zich af of een ‘lectuurmaker’ als De Man wel een zo uitvoerige biografie verdiende. Overigens was ook haar recensie voor driekwart gevuld met het samengevatte verhaal, waar zij bijna en passant nog enkele nauwelijks onderbouwde waardeoordelen aan toevoegde. De Volkskrant wijdde zelfs de hele voorkant van de Cicero-bijlage aan het boek. Paginagroot vertelde bespreker Frans van Schoonderwalt de hele biografie na. Natuurlijk mopperde ik niet over deze prominente aandacht, maar ik vond het jammer dat er geen woord gewijd werd aan bijvoorbeeld stijl, structuur en bronnengebruik. En hoe warm en ingeleefd het ook geschreven was, het ware mij toch liever geweest wanneer niet Frans van Schoonderwalt, maar een literair medewerker deze bespreking geproduceerd had. Bij een figuur van de eerste rang lijkt een dergelijke aanpak mij ondenkbaar.

Heel genuanceerd vond ik de recensie van G.F.H. Raat in het blad Literatuur. Hij schreef onder meer: ‘Het is een veelgehoorde en legitieme eis: een biografie van een schrijver dient aandacht te besteden aan zijn werk. Maar als dit werk zo weinig belangwekkend is dat het in de vergetelheid is geraakt? Dan is een biografie overbodig, tenzij het leven van de betrokken schrijver om andere redenen fascineert.’ Hij eindigde zijn stuk met de zinnige afweging: ‘Vanuit een literair-historisch oogpunt bezien is zijn biografie daarom van beperkt belang. Toch was zijn levensverhaal het waard opgetekend te worden.’

Misschien moeten we per gebiografeerde maatstaven ter beoordeling aanleggen. Hangt niet veel van de status en de kwaliteit van het levensverhaal als zodanig af hoe zo'n boek beoordeeld moet worden? Is het niet zo dat per onderwerp andere accenten gelegd dienen te worden? Een biografie van Menno ter Braak vraagt om een andere kritische benadering dan een biografie van Simon Carmiggelt of Jan de Hartog. Natuurlijk zijn er algemene biografische criteria, waaraan iedere biografie moet voldoen, maar verder hangt het toch sterk van het specifieke onderwerp en de persoonlijke aanpak van de biograaf af of een biografie gelukt of mislukt genoemd mag worden. Dit stelt eisen aan de recensent, die vooral ontvankelijk moet zijn voor wat hij niet kent. Hij mag niet geborneerd zijn, moet vooroordelen van zich afzetten en dient zich zeker niet te gedragen als een literaire stasi.

Dat dit in de praktijk mogelijk is, heb ik ondervonden bij mijn De Man-biografie. De bespreking die mijns inziens het meest recht deed aan dat boek en mijn uitgangspunten daarbij werd gepubliceerd in... Biografie Bulletin. Hedwig Speliers, biograaf van Stijn Streuvels, schreef daarin een uitvoerige recensie waarin hij niet alleen ‘het verhaal’ belichtte, maar ook de literair-historische context, de structuur, het notenapparaat en de functie van ‘het sprekende detail’. Zijn bespreking is een voorbeeld van hoe met biografieën van figuren van

[p. 9]

het tweede plan kan worden omgegaan. Hij schreef onder meer: ‘Een zo omvangrijke biografie over een literaat van het tweede garnituur wijst bovendien op een vorm van volwassenheid en luxe die we voorheen alleen maar kenden in de Franse en Engelse taalgebieden. In een goede biografische traditie moet plaats zijn voor al wie “de pen probeert” en de caleidoscoop der letteren heeft verrijkt.’

Het zal u niet verbazen dat deze woorden mij uit het hart gegrepen zijn. Ik zou er nog aan willen toevoegen dat in een goede biografische traditie evenzeer plaats moet zijn voor een rijke schakering aan kritische benaderingen, waarbij de criticus oog heeft voor het eigene van juist déze biografie, en waarin een figuur van tweede garnituur even serieus wordt benaderd als een van het eerste plan.