Biografie Bulletin. Jaargang 13

[p. 92]

Een tegendraadse intellectueel
Het verrassende leven van Marcel Minnaert
Bastiaan Willink

Aan het begin van de twintigste eeuw studeerden veel Vlamingen exacte wetenschappen in Nederland. Een van de indrukwekkendste Belgische wetenschappers die zich in het Noorden vestigden, was Marcel Minnaert (1893-1970). Hij verhuisde echter niet alleen vanwege de studie van Vlaanderen naar Holland.

Rond 1900 kende Nederland een bloeiperiode in de exacte wetenschappen. Een reeks onderzoekers kreeg een Nobelprijs: Van 't Hoff, Lorentz, Zeeman, Van der Waals, Kamerlingh Onnes, Einthoven, Eykman. Het is te begrijpen dat er destijds veel buitenlandse studenten naar Nederland kwamen om er te studeren en carrière te maken. De Belg Marcel Minnaert was één van hen. Maar Minneart paste niet in het simpele beeld van de student die uit louter leergierigheid naar ons land kwam, zoals dat het geval was met zijn landgenoot Jules Emile Verschaffelt (1870-1955). Verschaffelt was evenals Minnaert door de Gentse hoogleraar McLeod tot bioloog opgeleid en ontwikkelde zich daarna bij Kamerlingh Onnes tot een belangrijke fysicus. Minnaerts levensloop was grilliger. Het is zijn biograaf Leo Molenaar tot op grote hoogte gelukt de bochten waarin zijn hoofdpersoon zich heeft gewrongen om zijn leven tot een succes te maken nauwgezet en toch redelijk overzichtelijk te beschrijven.

Minnaert had een overbeschermde jeugd gehad waarin zijn ouders, beiden onderwijzer, de jongen opzweepten tot grote prestaties. Terecht wijdt Molenaar veel aandacht aan de vroeg overleden vader en de overheersende moeder die het beiden goed bedoelden, maar hun zoon tot een workaholic maakten die fanatiek en vaak niet al te zachtzinnig op zijn doelen afging. Hij groeide op tot een vechtersbaas die ondanks forse tegenslagen een veelzijdig oeuvre bij elkaar schreef.

Minnaerts aanleg kwam al snel tot uitdrukking in briljante schoolresultaten. Niemand kon echter voorzien dat zijn keuze voor de Vlaamse zaak na zijn promotie in 1914 op een biologisch onderwerp tot een hoogst onregelmatige carrière in Nederland en de astrofysica zou leiden. De Nederlanders waarmee hij in Gent contact had - Gerretson, Geyl, de flamingante broer van Domela Nieuwenhuis - konden hem na de Duitse inval in België niet verder helpen. In Leiden lukte het Minnaert vervolgens zich tot fysicus om te scholen. Zijn teleurstelling moet groot geweest zijn, toen Ehrenfest en zijn kring hem vanwege zijn Vlaams-nationalistische ideeën niet accepteerden. En nog groter, toen hij na terugkomst in Gent zijn plannen voor een loopbaan aan de door de Duitsers omgevormde Nederlandstalige universiteit vanwege de Duitse neder-

[p. 93]

laag al snel moest opgeven en hij weer naar Nederland moest uitwijken.

Werdegang

In Nederland kreeg Minnaerts leven een gelukkige wending. Dit keer kon hij terecht bij de oude zonnefysicus Julius in Utrecht. Minnaert werd observator en dit leidde tot een succesvolle verdere ontwikkeling die hem rond 1925 aan het wetenschappelijke front bracht. Expedities met de Amsterdamse astronoom Pannekoek en het beschikbaar komen van de microfotometer van Moll stelden Minnaert in staat belangrijk empirisch werk te doen. Zijn voornaamste publicaties hebben betrekking op de Fraunhoferlijnen in het zonnespectrum. Door de nu mogelijk geworden meting van de omvang van de absorptielijnen konden aard en hoeveelheid van de elementen in de zonneatmosfeer bepaald worden, een ontdekking die Minnaerts een eervolle uitnodiging opleverden hoogleraar te worden aan de Universiteit van Chicago. Minnaert sloeg de uitnodiging af.

Nooit, ook in zijn meest productieve jaren niet, werd Minnaerts leven alleen door de wetenschap beheerst. Hij was belezen en speelde graag Beethoven, Schubert en Brahms op de piano. Ook hield hij zich bezig met filosofische problemen als het ontstaan van het bewustzijn. Hij dacht dat dat niet ‘zomaar’ spontaan ergens in de evolutie was ontstaan, maar altijd in de geschiedenis van het heelal op de een of andere wijze aanwezig was geweest. Ook voor praktische filosofische kwesties zocht hij naar een oplossing. Zoals van een tegendraadse intellectueel verwacht kon worden, was hij geheelonthouder en vegetariër. Waarschijnlijk onder invloed van Pannekoek was de eens zo fanatieke Flamingant tijdens zijn wetenschappelijke loopbaan veranderd in een bijna even fanatieke linkssocialist. De Werdegang van rechts naar links wordt door Molenaar uitgebreid gedocumenteerd, maar blijft een tour-de-force die de lezer af en toe de mond van verbazing doet openvallen. Soms doet Minnaerts ontwikkeling denken aan die van Maria Montessori, die vijftien jaar met de onderwijsministers van Mussolini onderhandelde over de toepassing van haar ideeën in fascistisch Italië en na de Tweede Wereldoorlog een ikoon van progressief Nederland werd. Minnaert was een voorbeeldig docent en zeer geïnteresseerd in didactiek, en vermengde zijn politieke denkbeelden nooit met zijn wetenschappelijke ideeën. Ook twijfelde hij slechts kort over de in te nemen houding tegenover Stalin en het dictatoriale communisme. Minnaerts vermogen om zijn wereldbeeld ingrijpend te veranderen maar er desondanks samenhang in te bewaren, wekt bewondering. Minder bewonderenswaardig lijkt de relatie met zijn vrouw, die na haar promotie in een diepe depressie raakte en hem naar een Spartaans aandoend slaapkamertje verbande. Zijn oudste zoon pleegde zelfmoord. Natuurlijk zijn gefrustreerde ambities het gevolg van veel, vooral sociale factoren. Wetenschappers kunnen echter ook te zeer opgaan in hun rationele besognes, zodat hun aandacht voor het hier en nu en affectie voor anderen onbedoeld tekortschieten. Bij de astrofysicus Minnaert dringt zich de vergelijking op met de filosoof Thales van Milete, waarvan men zei dat hij, de sterren bestuderend, in een diepe put viel.

Behalve de uitvoerigheid waarin Minnaerts biograaf zich soms verliest, kunnen hem slechts relatieve kleinigheden verweten worden. Zo lijkt Minnaerts wetenschappelijke overgang van biologie naar natuurkunde nogal

[p. 94]

abrupt, en miste ik een biografische schets van Moll, de maker van het apparaat waarmee Minnaert grote successen boekte. Ook had Molenaar meer aandacht kunnen besteden aan Pannekoek en diens invloed op Minnaerts astronomische en politieke ideeën. De belangrijkste indruk blijft dat hij zijn werk grondig heeft gedaan. Dit portret van Minnaert lijkt levensecht.

Leo Molenaar, De rok van het universum. Marcel Minnaert astrofysicus 1893-1970 (Amsterdam: Balans/Van Halewijck 2003)