Biografie Bulletin. Jaargang 13

[p. 88]

Brave borsten
Twee componistenbiografieën
Emanuel Overbeeke

Onlangs verschenen de biografieën van de componisten Cornelis Dopper en Jan Brandts Buys: twee sympathieke mensen die sympathieke muziek schreven, maar die niet bepaald tot de top van de Nederlandse muziekwereld hoorden.

Diverse letterkundige kopstukken zijn inmiddels vuistdik gebiografeerd, maar wat de muziek betreft is het wachten op de turven gewijd aan Alphons Diepenbrock, Willem Pijper en vader en zoons Andriessen. Er zijn weliswaar inmiddels biografieën van Matthijs Vermeulen, Henriëtte Bosmans en Leo Smit verschenen, maar die gaan grotendeels voorbij aan de belangrijkste vragen die elke biograaf dient te stellen: wat is de relatie tussen leven en werk, in hoeverre stuurt het leven het werk en andersom, hoe past de gebiografeerde in zijn tijd? En hoe moet de biograaf het werk als kunst benaderen? Meestal zijn de antwoorden op deze vragen onbevredigend. Ton Braas vond de oplossing door Vermeulens muziek in een apart boek te bespreken, zodat diens biografie letterlijk een levensbeschrijving is geworden. Helen Metzelaar beperkt zich in haar boek over Bosmans vrijwel tot Bosmans leven en behandelt de muziek bijna alsof deze daarvan losstaat. Jurjen Vis schenkt in zijn boek over Smit weinig aandacht aan diens muziek, wellicht omdat hij ook meewerkte aan het tekstboek bij de cd-doos met Smits complete oeuvre.

Ook de biografen van de componisten Cornelis Dopper (Joop Stam) en Jan Brandts Buys (Jan ten Bokum) zijn voornamelijk geïnteresseerd in de levens van hun onderwerpen. Bovendien is het opvallend dat zij biografieën schreven van componisten die tegenwoordig niet tot het hoogste echelon gerekend worden. Joop Stam laat dit uitdrukkelijk in zijn titel uitkomen: Schitteren op het tweede plan. Ten Bokum is in zijn biografie niet minder duidelijk.

Opmerkelijk is daarnaast dat beide componisten in hun tijd groot respect genoten, maar na hun dood in de jaren dertig snel in de vergetelheid zijn geraakt. Dat is niet alleen een gevolg van het verschil in beoordeling van de kwaliteit van het werk (de tijdgenoten waren veel positiever dan latere generaties), maar ook van de algehele waardering van artistieke vernieuwing tijdens en na hun leven. In een periode waarin vernieuwing hoog stond aangeschreven, kregen Dopper en Brandts Buys vanwege hun conservatieve inborst een slechte pers.

Traditionele componisten

Jan Brandts Buys (1868-1933), behalve componist ook organist, begon zijn carrière in de jaren tachtig van de negentiende eeuw met het maken van psalm-

[p. 89]

Vlnr: Willen Mengelberg, Cornelis Dopper en Rudolf Mengelberg

zettingen. Tussen 1890 en 1910 schreef hij veel kamermuziek en een groot aantal liederen. In 1892 verhuisde hij van zijn geboortestad Zutphen naar Oostenrijk, waar hij bijna tot aan het eind van zijn leven woonde en werkte. Na 1910 was hij vooral actief als operacomponist. Zijn opera Die Schneider von Schönau oogstte bij de première in 1916 in Dresden groot succes en werd na de Eerste Wereldoorlog nog vele malen opgevoerd in de Duitssprekende landen. In zijn laatste levensjaren nam zijn muziek af in kwantiteit en volgens velen - onder wie Ten Bokum - ook in kwaliteit.

Brandts Buys was als componist geen nieuwlichter. Debussy en Schönberg waren aan hem niet besteed. Over Ravels Sonate voor cello en viool verklaarde hij: ‘Erg veel foute noten, maar desondanks een geslaagd werk.’ Zoals uit de muziekvoorbeelden in het boek, de globale typeringen van Ten Bokum en de enkele uitvoeringen op lp en cd is op te maken, lijkt zijn muziek geworteld in Mendelssohn, de late Schumann en de rijpe Brahms, aangevuld met enkele eigentijdse tinten van Bruch en Pfitzner. Hij mist Strauss' hang naar coquetterie, evenals de drang naar een explosieve onthulling van het beest in de mens, zoals Schönberg die bezat. Zijn Romantische serenade voor strijkkwartet is een soort zachtaardige broertje van Schönbergs romantische Verklärte Nacht. Het bevat weliswaar een vleugje exotiek, maar mist de invloed van de toenmalige Franse en Russische muziek. De Eerste Wereldoorlog maakte een einde van de suprematie van de Duitsburgerlijke negentiende-eeuwse cultuur waarin Brandts Buys leefde. Reactionair was hij na de Eerste Wereldoorlog wel als componist, maar niet wat zijn politieke opvattingen betreft. Over moderne muziek was hij even kritisch als over het opkomende nationaal-socialisme.

Cornelis Dopper (1870-1939) had een vergelijkbare levensloop. Ook hij werd geboren in een cultureel gat (Stadskanaal), studeerde in wat destijds ook een gat was (Utrecht), zocht zijn heil in het toenmalige Mekka van het componeren (Duitsland), schreef voornamelijk piano- en kamermuziek, maar componeerde het liefst opera's. Ook hij had soms moeite zijn werk aan de man te brengen, maar hij verzon een andere oplossing dan Brandts Buys: hij concentreerde zich op het dirigeren. Van 1906 tot 1908 reisde hij in de Verenigde Staten als dirigent met een operagezelschap mee en in 1908 werd hij tot tweede dirigent van het Concertgebouworkest benoemd. Dat laatste betekende niet alleen dat hij zelf sommige concerten dirigeerde, maar ook dat hij het orkest inzeepte voor de chef-dirigent Willem Mengelberg. Hoewel het hem niet aan persoonlijkheid ontbrak, stond hij de rest van zijn leven in de schaduw van de beroemde chefdirigent.

Door zijn positie kreeg Dopper gelukkig ook de kans zijn eigen werken uit te voeren. Tussen 1908 en 1920 waren zijn groots opgezette symfonieën diverse malen in Amsterdam te horen. In 1931 werd hij met pensioen gestuurd.

[p. 90]

Kort daarop werd hij ernstig ziek. Bij zijn dood in 1939 eerde het orkest hem met een volledig aan hem gewijd herdenkingsconcert.

Doppers muziek is niet zo lastig om te spelen en is, nog sterker dan die van Brandts Buys, geworteld in het solide Duitse erfgoed. Als hij al niet-Duitse elementen toestaat, dan heeft dat vooral te maken met de hang naar topzware expressie. Anders dan Brandts Buys had Dopper veel minder behoefte de negentiende-eeuwse Duitse stijl te larderen met andere elementen. Zijn composities op Nederlandse onderwerpen hebben de opzet van de symfonieën van Brahms en de symfonische gedichten van Strauss, maar bevatten ook verwijzingen naar Nederlandse muziek.

Sympathieke mensen

Beide componisten hoorden niet alleen tot het tweede plan, ze waren brave borsten in een eeuw waarin Nederland muzikaal gesproken een provincie van Duitsland was. Ze zullen zich daarom waarschijnlijk niet hebben kunnen vinden in een artikel van Alphons Diepenbrock uit 1891 waarin hij de vloer aanveegde met Johannes Verhulst, destijds de grand old man van de Nederlandse componisten. Na 1910 konden ze zich evenmin vinden in de Franse invloed op de Nederlandse muziek. Hun grootste tragedie was dat ze zichzelf na 1914 bleken te hebben overleefd.

Achteraf gezien leidde Alphons Diepenbrock (1861-1921) de overgang in van de ‘Hollandse Biedermeier’ van Verhulst naar het modernisme van Pijper en Vermeulen. De muziekkritiek bloeide op in het fin-de-siècle, en componisten schroomden niet hun eigen werk te verdedigen via hun veelal vernietigende kritiek op anderen. Matthijs Vermeulen bijvoorbeeld liet in de Telegraaf en de NRC blijken dat hij weinig moest hebben van Doppers symfonieën. Curieus genoeg probeert Stam Dopper niet tegen de tirades van diens collega te verdedigen. Hij schroomt echter niet om Vermeulens muziek op louter technische gronden kritisch te benaderen, iets waarmee hij bepaald niet de eerste is. Hij vermeldt dat Dopper bereid was Vermeulen te helpen bij diens composities, maar dat deze zijn hulp hooghartig in de wind sloeg. Muzikaal gesproken had de kloof tussen beide componisten niet groter kunnen zijn.

De beschrijvingen van Dopper en Brandts Buys als personen zijn niet alleen aandoenlijk (Ten Bokum spreekt zelfs niet over Brandts Buys, maar over Jan), maar ook vaak irrelevant - Stams boek had gerust honderd pagina's korter gekund. Uitgebreid lezen we over persoonlijke perikelen, die voor de betrokkene ingrijpend waren, maar hem bepaald niet uniek maken.

Zo veel als we lezen over zaken die niet-kunstenaars ook meemaken, zoals ziekte, scheiding en geldzorgen, zo weinig lezen we over de composities van Brandt Buys en Dopper. Ten Bokum begint zijn uiteenzetting over Brandt Buys' muziek met een algemeen exposé van diens stijl, waarna hij in enkele paragrafen specifieke details van de afzonderlijke werken belicht. Ten Bokum beschouwt Brandts Buys vooral als een operacomponist. Stam daarentegen geeft geen globale typering van Doppers stijl. Wel gaat hij in op Doppers afzonderlijke werken, waarbij hij vrijwel uitsluitend oog heeft voor thema's en motieven. Die methode is om twee redenen opmerkelijk. Ten eerste citeert Stam uitvoerig uit Doppers geschriften waarin deze zich uitlaat over instrumentatie, harmonie, ritme en andere muzikale bouwstenen, maar laat

[p. 91]

hij achterwege hoe Doppers ideeën zich verhouden tot diens eigen composities. Ten tweede is Stam jarenlang werkzaam geweest in Zuid-Afrika, waar hij onder meer hedendaagse muziek doceerde. Confrontatie met dit repertoire is een ideale manier om de betrekkelijkheid van Stams analyse van Doppers werk duidelijk te maken. Eenmaal terug in Nederland was Stam tot zijn pensionering verbonden aan een muziekschool, een instelling die Ten Bokum lange tijd leidde. Dit jarenlange contact met ‘beginners’ verklaart wellicht waarom Stam en Ten Bokum juist aan deze componisten een biografie wijdden: als muziekschoolmedewerkers weten zij dat bijna elke muziekliefhebber zijn of haar muzikale vorming begint met het uitvoeren van simpele composities in de stijl van stukken van Dopper en Brandts Buys. Hun muziek is weliswaar veelal geschreven voor beroepsmusici, maar is nooit bewust provocerend, choquerend of op de grens van het speelbare. Sterker nog, de roemruchte vernieuwingen uit het begin van de twintigste eeuw zijn volstrekt aan hen voorbij gegaan. De twijfel in Brandts Buys' Romantische Serenade is kinderspel vergeleken met die in Schönbergs Erwartung.

Het is echter geen toeval dat de biografieën van dit tweetal juist nu zijn verschenen. Het modernisme met zijn drang tot vernieuwing heet ‘uit’ te zijn, terwijl hedendaagse componisten met een klassiek-romantisch gevoel voor vorm en expressie het goed doen, evenals de niet-vernieuwende componisten uit het fin-de-siècle. Dopper en Brandts Buys zijn van die tweede groep niet de besten, maar wel goede representanten. Het doel van de biografen van Brandt Buys en Dopper was een sympathiek beeld te schetsen van twee sympathieke mensen die sympathieke en veelal ongecompliceerde muziek hebben geschreven. In dat doel zijn zij geslaagd. Helaas hebben ze slechts bijgedragen aan onze kennis van leven en werk van beide componisten. Aan onze waardering van hun werk hebben ze niets kunnen veranderen.

Jan ten Bokum, Jan Brandts Buys 1868-1933. Componist. Een Nederlander in Oostenrijk (Zutphen, Walburg Pers 2003)

Joop Stam, Schitteren op de tweede rang - Cornelis Dopper (1870-1939), zijn leven, werk en wereld (Stadskanaal, Stichting Cornelis Dopper 2002)