Biografie Bulletin. Jaargang 13

[p. 79]

Een biografie van een randfiguur
Het geheimzinnige leven van Joop Zwart
Dik van der Meulen

Joop Zwart (1912-1991) maakte een ontwikkeling door van uiterst links naar extreem rechts. Wat hij tijdens zijn leven allemaal deed, komt uitvoerig aan de orde in de biografie van Zwart door Igor Cornelissen, maar zijn beweegredenen blijven duister.

Joop Zwart begon zijn politieke leven als lid van de Communistische Jeugdbond (CJB). Daarna was hij lid of sympathisant van onder andere de CPH (later voortgezet als CPN), de Revolutionair-Socialistische Partij van Henk Sneevliet, en, na de oorlog, de PvdA en DS'70, om ten slotte te eindigen als woordvoerder van Florrie Rost van Tonningen-Heubel, de ‘zwarte weduwe’ van NSB-voorman Meinoud Rost van Tonningen. Zwart was bepaald niet de eerste (noch de laatste) die een ontwikkeling doormaakte van uiterst links naar extreem rechts, maar hij heeft altijd meer aandacht gekregen dan al die andere politieke zwabberaars en querulanten.

Waar lag dat aan? Niet aan de hoge posities die hij in de diverse bewegingen heeft bereikt, want die waren voor hem niet weggelegd. Bij de communisten gold de jonge Zwart weliswaar als veelbelovend - hij werd bijvoorbeeld uitverkoren om in Poesjkino, niet ver van Moskou, te worden opgeleid tot activist (in termen van vandaag: terrorist) - maar nog geen twee jaar later was hij al uit de CJB gezet, vanwege zijn kritiek op de partij in de Sovjet-Unie. Hoewel hij zich na de oorlog ophield in de omgeving van leidende figuren van de sociaal-democratie, hoorde hij zelf nooit echt tot die top. Men zou kunnen zeggen dat hij op het eind van zijn leven, als rechterhand van mevrouw Rost, wel een vooraanstaande plaats bezette in haar beweging, maar het spreekstalmeesterschap van een handjevol rechts-radicale halvegaren is geen garantie voor beroemdheid. Dat gold ook voor Zwarts geschriften. Zijn Nieuwsbrief uit Absurdistan, het eenmansblad waarin hij in de jaren tachtig zijn hart luchtte, was even marginaal als de samensteller, en Zwarts vermoedelijk belangrijkste werkstuk, een genuanceerd rapport van kort na de oorlog over de Duitse concentratiekampen, is verloren gegaan.

Toch was Zwart een bekende figuur, die bij zijn overlijden in 1991 uitgebreid in het nieuws kwam; Het Parool wijdde zelfs een volle pagina aan zijn nagedachtenis. Daarvoor kunnen allerlei redenen worden aangevoerd. Zoals zijn nooit verflauwende neiging tot dwarsliggen en actievoeren, die hem vaak in het nieuws bracht. Of de eigenaardige contrasten in zijn loopbaan, die wel in het oog moesten springen. Zo stond zijn dienstbaarheid aan de weduwe Rost van Tonningen niet eens zozeer haaks

[p. 80]

Joop Zwart, 1977. Foto: Bert Nienhuis

op zijn communistische jeugd, als wel op zijn verleden als slachtoffer van de nazi's: Zwart zat tijdens de oorlog in het verzet, en overleefde de concentratiekampen Sachsenhausen en Bergen-Belsen. Ook kan zijn faam te maken hebben gehad met het feit dat hij zo'n beetje iedereen persoonlijk leek te hebben gekend, en niet alleen in Nederland: hij had de dissidente Russische communist Karl Radek ontmoet, de schrijver George Orwell (die net als Joop Zwart tijdens de Spaanse Burgeroorlog tegen Franco vocht) en de Oostenrijkse premier Bruno Kreisky. In Nederland was hij goed bevriend met een aantal vooraanstaande sociaal-democraten, zoals Piet Lieftinck, Frans Goedhart en vooral Koos Vorrink, wiens vertrouweling hij werd. Maar de meeste bekendheid ontleende Zwart vermoedelijk aan zijn huwelijk met Vorrinks dochter Irene en aan zijn vermeende vaderschap van Koos Zwart, de nieuwslezer van de hasjkoersen voor de Vara-radio.

Randgebieden

Dat Zwart maar kort met Irene Vorrink was getrouwd, alleen om haar en haar vader te helpen, en niet de vader van Koos was (al droeg die wel zijn naam), hoort tot de vele wetenswaardigheden in de biografie die Igor Cornelissen heeft geschreven. De oud-journalist Cornelissen, die van zijn trotskistische verleden nooit een geheim heeft gemaakt, is beter dan wie ook thuis in de randgebieden van links Nederland. In zijn boek is dan ook niet alleen het leven van Zwart in kaart gebracht, maar evenzeer - of eigenlijk nog meer - de maatschappelijke en politieke achtergrond waartegen dit zich heeft afgespeeld. De CJP en CPH, de groep rond Henk Sneevliet, de naoorlogse sociaal-democratie (en dan vooral de stroming rond andere randfiguren als Jacques de

[p. 81]

Kadt en Frans Goedhart), DS'70 en ten slotte de weduwe Rost van Tonningen en de haren: voor een deel bekend (mede dankzij Cornelissen), voor een deel eigenlijk nauwelijks, maar saai is het nooit.

Wat het leven van Zwart zelf betreft: met een zekere afstandelijkheid heeft Cornelissen het beschreven, waarbij niets te merken is van de vijandige gevoelens die hij zijn hoofdpersoon moet hebben toegedragen toen hijzelf, in de jaren zestig en zeventig, voor Vrij Nederland een aantal artikelen tegen Zwart schreef. Omgekeerd toonde Zwart geen spoor van haatdragendheid tegen Cornelissen toen deze hem in de jaren tachtig een paar maal opzocht.

Ondanks alle schijnbare onvoorspelbaarheid en chaos zat er in het doen en laten van Zwart een duidelijke lijn. Hij kwam op jonge leeftijd in aanraking met het Russische communisme, en ervoer ter plekke de onrechtvaardigheid van het systeem en de uitwassen ervan, die onder meer leidden tot de dood van de enige man die Zwart in Rusland werkelijk bewonderde: Karl Radek. Een flink deel van Zwarts politieke loopbaan laat zich verklaren uit zijn in de jaren dertig ontwikkelde afkeer van het bolsjewisme, dat hij meer en meer als de grootste wereldbedreiging ging zien. In dat opzicht verschilde hij niet van andere oud-communisten, zoals De Kadt. Dat hij uiteindelijk in het ‘rechtse’ kamp belandde (in een tijd dat de termen links en rechts nog betekenis hadden) is daarmee nog wel te verklaren - maar natuurlijk niet die laatste stap, naar de kring rond de weduwe die sinds 1945 niet anders was gaan denken.

Die laatste, eigenaardige keuze past wel in een ander patroon dat de lezer in Zwarts leven kan ontwaren: zijn onmiskenbare neiging tot rebellie en dwarsliggen, die hij al rond zijn twintigste in Rusland toonde en die ook tot zijn royement als Jong Communist leidde. Hij was niet bang; daarvan getuigden zijn strijdlust tijdens de Spaanse Burgeroorlog, zijn verzetsverleden, en zijn moed in het concentratiekamp Sachsenhausen, waar hij als tolk het leven van velen wist te redden door met hun strafdossiers te knoeien. Op uiteenlopende wijze heeft hij zich ook later gewijd aan politieke agitatie, waarbij hij, curieus genoeg, rond 1960 betrokken raakte bij een valsemunteraffaire ten behoeve van het Algerijnse Bevrijdingsfront (FLN). Bang was hij evenmin als het ging om wat anderen van hem dachten. Zijn laatste daad van rebellie kwam hem te staan op een breuk met zijn meeste vrienden van vroeger - vaak net als hij kampoverlevenden - en met de publieke opinie, die van de NSB-weduwe niets moest hebben.

Rechtvaardigheid

Dit alles, en meer, komt in deze biografie uitvoerig aan de orde, maar helemaal bevredigend is het boek uiteindelijk niet. Een rijk gevuld leven en heel veel gedoe, ja, maar waarom toch allemaal? Het nadeel van dit werk - maar dat geldt voor meer politieke biografieën - is dat het persoonlijk leven van de gebiografeerde weinig aandacht krijgt. De biograaf heeft nauwelijks een poging tot karakterschets gedaan, waardoor het beeld van het gehele leven, dus ook het politieke, wordt versluierd. Voor een deel is dat misschien onvermijdelijk. In een woord vooraf schrijft Cornelissen dat de meeste mensen die Zwart goed gekend hebben dood zijn, dat Zwart geen dagboek bijhield en weinig brieven schreef. Maar helemaal geldig is dit excuus niet, want een paar regels daarboven staat dat Zwart ‘een praatgrage

[p. 82]

verteller’ is geweest, met wie Cornelissen ‘tientallen gesprekken’ heeft gevoerd.

Een enkele keer laat Igor Cornelissen doorschemeren dat Zwart niet alleen uit tegendraadsheid, maar vooral vanuit een gevoel voor rechtvaardigheid altijd dwarslag en bezig was actie te voeren. Daarbij was Zwart, zo lezen we hier en daar, een vergevingsgezinde, goedlachse en innemende man. ‘Het leven boeide hem geweldig en hij vermaakte er zich permanent mee,’ schrijft Cornelissen aan het einde van zijn boek. Toch nog een verklaring, maar zo terloops en tegelijk zo onverwachts, dat het bijna een stijlbreuk is. Bovendien maakt het des te raadselachtiger wat Zwart toch te zoeken had bij die rancuneuze racisten en verzuurde holocaustontkenners rond de zwarte weduwe.

Zo kan men in dit boek wel lezen wat Zwart gedaan heeft, maar niet wie hij was. Dat Cornelissen er niet in is geslaagd zijn hoofdpersoon te doorgronden, heeft hij zelf trouwens ook wel in de gaten gehad, getuige de ondertitel: ‘de geheimzinnigste man van Nederland’. Dat neemt niet weg dat hij op z'n minst een poging had moeten doen. Een bijkomend probleem is dat de biografie nogal stroef geschreven is - in dat opzicht blijft zij ver achter bij Cornelissens vorige boeken - en niet altijd logisch is opgebouwd.

De ondertitel staat overigens ook in verband met een andere leemte in dit boek: de geschiedenis van Zwarts spionageactiviteiten. Hoewel Zwart altijd in verband werd gebracht met uiteenlopende geheime diensten, waaraan ook Cornelissen met zekere regelmaat refereert, wordt dat nergens uitgewerkt. Dat wordt nog gekker als we lezen dat Zwart, altijd krap bij kas, in 1967 per vliegtuig de hele wereld rondreisde, zeker in die tijd een onbetaalbare aangelegenheid. Waarom deed hij dat, en vooral: hoe? Een relatie met spionageactiviteiten ligt voor de hand, maar Cornelissen gaat daar verder niet op in. Ondanks deze aanmerkingen is Alleen tegen de wereld. Joop Zwart, de geheimzinnigste man van Nederland een belangwekkend boek. Dat is aan het onderwerp te danken - iemand als Zwart kan gewoon geen vervelende biografie opleveren - maar ook aan Cornelissen: hoewel hij tekortgeschiet waar het om de persoonlijke kanten van Zwart gaat, daar heeft hij de politiek-maatschappelijke achtergronden wel goed beschreven. Het sterkste deel, ook in stilistisch opzicht, is het hoofdstuk over de jaren die Zwart in Berlijn doorbracht. Daar hield hij zich onder andere in opdracht van de Nederlandse regering bezig met het verzamelen van gegevens over Nederlanders die niet uit de concentratiekampen waren teruggekeerd. Het was een van de weinige keren dat Zwart ergens een rol van betekenis heeft gespeeld. Voor het overige is hij een randfiguur gebleven, en ook dat komt in dit boek heel goed naar voren.

Joop Zwart, Alleen tegen de wereld: Joop Zwart, de geheimzinnigste man van Nederland (Amsterdam, Nijgh en Van Ditmar 2003)