Biografie Bulletin. Jaargang 13

[p. 73]

Heldenpoëzie zonder held
De autobiografie van Constantijn Huygens
Ad Leerintveld

Met zijn autobiografie Mijn leven verteld aan mijn kinderen wilde Constantijn Huygens zijn leven als voorbeeld van een exemplarische levenstijl aan zijn nageslacht presenteren. De door Frans Blom opnieuw vertaalde en geannoteerde editie van deze autobiografie plaatst Huijgens' levensverhaal in een bredere context. Daarmee levert het boek een schat aan materiaal voor een toekomstige Huygens-biograaf.

In zijn historische roman Venster op het buitenhof beschrijft A. Alberts een ontmoeting tussen de hoofdpersoon, Cornelis Musch (1592-1650), de griffier van de Staten-Generaal, en een onbekende:

Hij wilde juist naar binnen gaan, toen hij voetstappen hoorde. Voetstappen van een man, die even later naar buiten kwam en die Musch niet onmiddellijk thuis kon brengen. Hij hoorde een stem zeggen: Ik zie waarachtig, dat de griffier niet alleen oog heeft voor stukken, maar ook voor het geheel. Niet alleen voor de letter, maar ook voor de geest. In dit geval de geest van de natuur.
Hij zal het zo dadelijk ook nog in het Latijn zeggen en God weet in het Grieks, dacht Musch, want hij had de man nu herkend.

Alberts schetst hier aan de hand van de gedachten van Cornelis Musch een beeld van Constantijn Huygens (1596-1687), secretaris van Frederik Hendrik. Hij beschrijft Huygens als een man die zelfs in een doodgewone conversatie met woorden speelde, en wiens polyglotte virtuositeit ten minste één tijdgenoot op de zenuwen werkte.

De kunsthistoricus Simon Schama vertelt aan het begin van De ogen van Rembrandt over de belegering van 's-Hertogenbosch door Frederik Hendrik in 1629. Hij noemt ook Huygens:

Vanuit zijn houten onderkomen in Vught, ten zuiden van de stad, moet Huygens hebben gehoord hoe de vijftig pond zware kogels met een doffe plof in de aarden wallen dreunden, fonteinen van stof opjagend waarin stenen, palissadehout en af en toe een klein dier te zien waren. Maar het was een test voor de ware christelijke stoïcijn om nijver door te werken temidden van het tumult. Dus sloot Huygens zijn oren voor het lawaai en begon aan zijn autobiografie.

Huygens begon in 1629 aan wat zijn ‘jeugdautobiografie’ zou gaan heten. Hij was toen ruim tweeëndertig jaar oud. Vijftig jaar later voltooide hij zijn De vita propria. Sermonum inter liberos: Mijn leven verteld aan mijn kinderen. Frans Blom heeft het laatstgenoemde werk dit jaar in een nieuwe vertaling

[p. 74]

bezorgd. In het eerste deel van Mijn leven verteld aan mijn kinderen zijn de Latijnse verzen van Huygens, een Nederlandse vertaling in proza en een inleidend essay opgenomen. Het tweede deel, dat 600 bladzijden telt, bevat Bloms commentaar en annotaties. Ik ben, laat ik dat meteen maar zeggen, zeer onder de indruk van de prestatie die Blom heeft geleverd. Met zijn uitgave van Huygens' Leven biedt hij een helder zicht op Huygens' autobiografische terugblik.

In het tweede deel twee gaat Blom in zijn commentaar en annotaties in op de gebeurtenissen die Huygens vermeldt. Het tweede deel van deze uitgave kun je daardoor lezen als een biografie in fragmenten. In deze uitgave vind je geen karakterisering van Huygens zoals opgetekend door A. Alberts. Ook zul je vergeefs zoeken naar uitspraken over de bron van Huygens' plichtsbetrachting à la Schama. Blom blijft ook in het tweede deel dicht bij de bronnen. Ook daar laat hij Huygens aan het woord.

Groothouderij

In zijn essay Mijn leven zijn leven stelt Martin van Amerongen dat men de beste, meest authentieke autobiografie in het aangezicht van de dood schrijft. De autobiografie van de tweeëntachtigjarige Constantijn Huygens zou daarom een voorbeeld kunnen zijn van zo'n authentiek geschrift, ‘geschreven in de wetenschap dat al die groothouderij en opsnijerij er uiteindelijk niets meer toe doen’. Niets is minder waar. De oude Huygens maakt de tijd die hij wegens jicht in bed doorbrengt waardevol door zijn autobiografie te schrijven, zoals hij zelf zegt. Hij maakt in meerdere opzichten van de nood een deugd. Ten eerste doet hij iets. Nietsdoen was voor Huygens zijn leven lang iets onvoorstelbaars. Ten tweede geeft hij zijn nazaten een voorbeeld van een leerzaam leven. Mijn leven verteld aan mijn kinderen staat daarom vol van ‘groothouderij’ en ‘opsnijerij’. Blom wijst daar in zijn editie regelmatig op. Want wat doet Huygens? Hij schrijft zijn autobiografie in Latijnse versregels - hexameters - die ook gebruikt zijn in de heldenepen van Homerus en Vergilius. Hij noemt zijn Leven weliswaar ‘heldenpoëzie zonder held’, maar hij plaatst zich door deze keuze welbewust in een rijke en grote klassieke traditie.

Zijn autobiografie schrijft hij voor zijn nageslacht, zegt Huygens. Die woorden doen aan Ovidius en Petrarca denken. Ook op tal van andere plaatsen in Mijn Leven klinken echo's van de Klassieken door. Huygens kende ze, hij was ermee opgegroeid. In het tweede deel van zijn editie geeft Blom de bronnen ervan aan, daartoe in staat gesteld door het elektronisch beschikbare corpus aan klassieke teksten.

Woordkunstenaar

Huygens gaf de gebeurtenissen uit zijn leven weer in tweeduizend verzen. De autobiografie is daarom een selectieve terugblik. Sommige zaken komen niet aan de orde, andere krijgen onevenredig veel nadruk. ‘In één en hetzelfde dichtwerk wil ik wegen wie ik ben en wat ik kan’, schrijft hij aan het begin van zijn werk.

Wat Huygens als dichter van Latijnse verzen vermag, wordt overduidelijk uit de editie van Blom. Het is een genot Huygens als woordkunstenaar bezig te zien en te ervaren hoe Blom in zijn prozavertaling de dichter Huygens respecteert. Het hoofdstuk ‘De Latijnse poëzie van mijn leven’ uit Bloms inleiding geeft een overzicht van de taal- en stijlmiddelen die Blom in Huygens'

[p. 75]

Huygens omringd door zijn vijf kinderen, 1639. Schilderij door Adriaen Henneman

Leven aantrof. Bloms taalkundige commentaar in het tweede deel legt Huygens' virtuositeit per versregel bloot.

Maar wordt in deze autobiografie duidelijk wie Huygens was? Wat beweegt Huygens in zijn autobiografische terugblik eigenlijk? Zijn zelfbeeld heeft hij voornamelijk uit daden en gebeurtenissen opgebouwd. In het eerste boek vertelt hij over zijn vorming; in het tweede boek gaat hij in op de jaren waarin hij zijn vorming toepaste als pater familias en als dienaar van de Oranjes. Hij verhaalt van de vakken waarin hij werd onderwezen, van de kunsten waarmee

[p. 76]

hij in aanraking kwam, van zijn studie te Leiden, de educatiereizen die hij naar Engeland en Italië ondernam en de eervolle opdracht die hij als drieëntwintigjarige kreeg om een inscriptie te maken voor het nieuwe praalgraf van Willem van Oranje te Delft. Met de vermelding van deze eer en erkenning door de Oranjes eindigt het eerste boek.

In het tweede boek vertelt hij over zijn gezantschapsreizen naar Engeland, over zijn bezoek aan Oxford en Cambridge, zijn kennismaking met de familie Killigrew en John Donne en over zijn ontmoeting met Jacobus I, koning van Engeland, die hem tot ridder sloeg; over de uitgave van zijn gedichten, zijn aanstelling tot secretaris van Frederik Hendrik, zijn huwelijk, de dood van zijn vrouw, zijn nieuwe huis, de opvoeding van zijn kinderen, zijn aankoop van de heerlijkheid Zuilichem, zijn aanleg van Hofwijck, de dood van Frederik Hendrik, zijn diplomatieke missie naar het prinsdom Orange, zijn terugreis door Bourgondië en het Rijnland en de aanstelling van zijn zoon Constantijn tot secretaris van Willem III.

Met deze laatste gebeurtenis eindigt het ruim 1000 regels tellende, min of meer chronologische verhaal van zijn leven. Het wordt gevolgd door een bijna 300 regels tellend portret van zijn karakter en zijn uiterlijk, waarmee Huygens zich opnieuw in de klassieke traditie plaats waarin Petrarca en Lipsius hem waren voorgegaan.

In zijn inleiding laat Blom zien hoe Huygens zijn Leven componeerde. Beschrijvingen van gebeurtenissen die niet strikt aan een jaartal gebonden zijn, plaatst Huygens daar waar ze het meeste effect sorteren. De reisbeschrijvingen uit het eerste en tweede boek spiegelen elkaar en versterken zo de compositie.

In het tweede deel van zijn uitgave geeft Blom commentaar op Huygens' Leven. Dat commentaar is steeds op dezelfde manier opgebouwd: eerst volgt een inhoudelijk, samenvattend commentaar bij de verschillende passages, daarna geeft Blom een annotatie per regel waarin hij Huygens' Latijn, zijn allusies op voorgangers en de effecten die hij nastreeft, bespreekt. Waar daar aanleiding voor is, volgt een verwijzing naar het Appendix met parallelle teksten. Een bibliografie, een namenregister, een zakenregister en een index locorum completeren dit rijke deel. Op die manier maakt Blom het zijn lezers mogelijk zijn biografisch commentaar bij Huygens' tekst te controleren. Blom laat zo zijn lezers samen met hem conclusies trekken over de wijze waarop de oude Huygens in zijn levensverhaal de feiten weergeeft. Enerzijds wordt hierdoor de autobiografie gepresenteerd als een exemplarische compositie - wat een grote winst is - en anderzijds krijgen andere autobiografische teksten met betrekking tot Huygens' leven een nieuwe betekenis. Dagboeknotities, de jeugdautobiografie, aantekeningen over de opvoeding van de kinderen, brieven, gedichten en reisverslagen figureren in Bloms commentaar als argumenten voor zijn oordeel over de zelfpresentatie van de oude Huygens.

Blom is zich bewust van het gevaar dat in zijn aanpak schuilt. Al die andere bronnen hebben volgens Blom niet ‘de status van objectieve documenten, maar ze leveren in ieder geval een relatief referentiekader voor de versie in de autobiografie’.

Dit relatieve referentiekader dreigt door het hoge aantal beschikbare bronnen absolute trekjes te krijgen. Toch gebeurt dat niet. Bloms commentaar staat steeds in dienst van de uitgave van één tekst: Huygens' autobiografie.

[p. 77]

Daarmee bewijst hij dat hij een belangrijke eigenschap van de ideale biograaf bezit: hij beschikt over een multidisciplinaire blik. Niet alleen Huygens' activiteiten op het terrein van de Latijnse en Nederlandse dichtkunst worden besproken, ook Huygens' inzicht in schilderkunst, architectuur en muziek komen aan de orde, evenals Huygens' optreden als diplomaat en vertegenwoordiger van de Oranjes en zijn rol als kind, echtgenoot en vader.

Blom weet zich in zijn commentaar te beperken tot een goedgekozen parallel of een suggestief contrast. Zijn editie is mede door het biografische commentaar een belangrijke mijlpaal in de Huygensstudie.

Emotie

Biografieën van Nederlandse schrijvers uit de zeventiende eeuw komen weinig voor, maar autobiografieën uit die tijd zijn al helemaal op de vingers van één hand te tellen. Een prominente, met Huygens' autobiografie te vergelijken levensbeschrijving is het Tweeëntachtigjarig leven van Jacob Cats. Deze autobiografie verscheen in 1700, veertig jaar na het overlijden van de auteur. Het genre van de schrijversbiografie kreeg in de Nederlandse letteren met Geeraardt Brandts beschrijvingen van de levens van Hooft (1677) en Vondel (1682) pas navolgenswaardige modellen.

Nu hoort Huygens' De vita propria strikt genomen niet tot de Nederlandse letteren. Het is immers in het Latijn geschreven. En omdat de autobiografie pas in 1817 door Hofman Peerlkamp voor het eerst werd uitgegeven, heeft Huygens' omvangrijkste gedicht in de zeventiende en achttiende eeuw geen aandacht gekregen. Deze autobiografie was ook niet bedoeld voor publicatie, zegt Huygens, hoewel er wel degelijk aanwijzingen zijn dat hij, zoals Blom laat zien, met dit werkstuk ook een breed publiek wilde bereiken. Zo heeft Huygens de bevriende latinist Nicolaas Heinsius delen van zijn werk laten lezen en zijn redactionele opmerkingen verwerkt. Hoe het ook zij, pas door de Nederlandse vertaling van Abraham Loosjes, opgenomen achter in de editie van Hofman Peerlkamp, werden de feiten uit Huygens' levensbeschrijving vaste elementen in biografisch getinte bijdragen over Huygens. Huygens' spel met het genre van de humanistische biografie is nog nauwelijks onderzocht. Dankzij Blom is daarvoor nu materiaal aanwezig. In zijn inleiding geeft Blom zelf reeds enige aanzetten voor een dergelijk onderzoek.

De definitieve biografie over Constantijn Huygens moet nog geschreven worden. In De grootmeester van woord- en snarenspel. Het leven van Constantijn Huygens (1596-1687), een in 1980 gepubliceerde biografie, stelt Jacob Smit dat hij die niet heeft geschreven. Hij spreekt de hoop uit dat ‘eens, iemand van omstreeks dertig jaar zijn verdere leven aan Huygens zal wijden, zodat hij omstreeks zijn zeventigste in staat zal zijn de biografie te schrijven waarnaar we al zo lang uitzien.’

Huygens was zo'n belangrijke figuur in de cultuur van de zeventiende eeuw dat een biografie ook aandacht moet schenken aan de verschillende terreinen van het leven, die nu elk apart tot het onderzoek van specialisten horen. Blom heeft in zijn editie met grote kennis van zaken tal van interdisciplinaire verbanden gelegd. Voor een biografie is echter meer nodig dan één voorbeeldig uitgegeven bron. Wie bijvoorbeeld Huygens' bijzondere band met zijn moeder Susanna Hoefnagel wil leren kennen,

[p. 78]

kan met vrucht gebruik maken van de gegevens in deze nieuwe editie, maar zou toch ook kennis moeten nemen van de brieven uit 1622 en 1624 die moeder Huygens aan haar zoon schreef. In deze historische documenten komt de emotie naar voren die ontbreekt in de weergave van de feiten zoals de zoon ze op zijn oude dag aan zijn kinderen wenste door te geven.

Maar de moderne biograaf kan door de grote hoeveelheid overgeleverd materiaal ook het spoor bijster raken. En hoewel een karakterisering zoals die van Alberts misschien veelzeggender is dan de dikste biografie, staat ons nu tenminste één voortreffelijk uitgegeven bron voor de definitieve biografie van Constantijn Huygens ter beschikking.

Constantijn Huygens, Mijn leven verteld aan mijn kinderen. Ingeleid, bezorgd, vertaald en van commentaar voorzien door Frans R.E. Blom (Amsterdam, Prometheus/Bert Bakker 2003)