Biografie Bulletin. Jaargang 13

[p. 63]

De maîtresse als biograaf
Maeve Brennan over Philip Larkin
Albert van der Zeijden

Na Ted Hughes is Philip Larkin (1922-1985) waarschijnlijk Engelands meest befaamde naoorlogse dichter. Zijn roem kreeg een nieuwe dimensie toen de huidige poet laureate Andrew Motion in 1993 een geruchtmakende biografie publiceerde over het leven van de dichter. Daar is nu een nieuw en pikant boek aan toegevoegd, geschreven door Meave Brennan, één van Larkins voormalige maîtresses.

The Philip Larkin I knew van Meave Brennan is een variant op de ‘autobiografie van de weduwe’, een genre dat van de voormalige geliefde een heilige wil maken. Toch is Brennans boek daarmee niet af te doen. Als dichter van populaire verzen was Larkin uiteraard een publieke figuur. Maar hebben de mensen uit zijn directe leefomgeving, zijn collegae en ook zijn geliefden niet recht op een eigen stukje Larkin?

Larkin dankt zijn faam aan zijn parlando-achtige, toegankelijk geschreven gedichten over onderwerpen uit het dagelijks leven. In 1983 verscheen een selectie uit deze gedichten, vertaald door Jan Eijkelboom, die sindsdien een collector's item is geworden. Bij antiquariaten is het boek niet meer te krijgen, het exemplaar van de Utrechtse Openbare Bibliotheek is geruime tijd geleden zelfs ontvreemd. Ik ben altijd een fan geweest van de romans die Larkin aan het prille begin van zijn carrière schreef, en dan met name zijn psychologisch uiterst verfijnde A girl in winter, waarvan ik, voor één gulden slechts, bij een uitverkoop van de Slegte ooit de Nederlandse vertaling kocht. Het sterk melancholische boek gaat over een jong meisje dat, tijdens een zomervakantie in Engeland, denkt verliefd te zijn op de zoon uit het gastgezin. Jaren later, als ze inmiddels zelf in Engeland woont, blijkt het allemaal een illusie te zijn geweest.

Zijn finest hour beleefde Larkin toen hij in 1984 gevraagd werd poet laureate te worden. Vroegtijdig oud geworden, wat onder andere bleek uit een toenemende doofheid, en als dichter enigszins drooggevallen, durfde Larkin de eervolle betrekking niet te aanvaarden. In plaats van hem werd toen Ted Hughes gestrikt, die na zijn dood werd opgevolgd door Larkin-biograaf Andrew Motion.

Saai

Larkin stond bekend als iemand die een teruggetrokken leven leidde. De Heremiet van Hull, zoals hij wel genoemd werd, had een saai imago - to put it mildly. Zijn baan als bibliothecaris bij de universiteitsbibliotheek in Hull zal dit imago alleen maar versterkt hebben. Dit beeld werd volledig op zijn kop gezet toen in 1992 een omvangrijke selectie van Larkins particuliere brieven verscheen, een jaar later gevolgd door

[p. 64]

de al genoemde biografie van Motion: Philip Larkin. A writer's life (Londen 1993). De lange, slungelachtige en enigszins houterig overkomende Larkin bleek een druk seksleven te hebben gehad, met diverse geheime relaties en een voorkeur voor sadomasochistische spelletjes. Uit angst zich aan één vrouw te binden, onderhield hij het liefst een driehoeksverhouding. Als de ene vrouw te dichtbij kwam, kon hij altijd schermen met de andere. Het was voor veel mensen nog kwalijker dat Larkin in zijn brieven in de meest grove bewoordingen schold op kinderen, arbeiders, homo's en negers. Dat ging dus schuil achter de keurige façade van Engelse afstandelijkheid: Larkin was een racist en een kinderhater bovendien! Motions biografie sloeg in als een bom. Eind jaren negentig zou Larkins seksleven getransformeerd worden tot een toneelstuk: Larkin with women, een toneelstuk van de in Engeland bekende Ben Brown. Het was niet eens een farce: Brown slaagt er goed in de problematische persoonlijkheid van Larkin tot leven te wekken. Zelfs Brennan wijdde een vriendelijke bespreking aan het stuk, al noemde ze de werkelijkheid minder sensationeel dan de fictieve bewerking ervan en vond ze haar karakter, hoewel geloofwaardig neergezet, in intellectueel opzicht toch enigszins tekort gedaan. We worden hier al op het spoor gezet van de werkelijke bedoeling van Brennans boek over Larkin. In diepste wezen voelt Brennan zich ‘tekort gedaan’ en zij wil dit redresseren door het bestaande beeld in

Philip Larkin en Meave Brennan, 1961

[p. 65]

haar voordeel te corrigeren.

Brennan was een van de twee belangrijkste vrouwen in Larkins leven. De andere was Monica Jones, een docente Engelse literatuurwetenschap aan de Universiteit van Leicester. Larkin schreef eens over beiden: ‘Er is één vrouw met wie ik zou moeten trouwen (Monica) en één met wie ik wil trouwen (Maeve).’ Jones overleed begin 2001. In de Guardian werd ze, niet bijzonder flatteus, door een van haar studenten herdacht als ‘een academica die niets gepubliceerd heeft’. Gelukkig voegde hij daaraan toe dat ze wel een uitstekende en stimulerende docent was.

Brennan was een naaste collega van Larkin bij de universiteitsbibliotheek in Hull. Ze werkte er al toen Larkin in 1955 werd aangesteld. In haar boek worstelt de recht in de leer zijnde katholieke Brennan duidelijk met haar seksuele escapades met Philip. Van katholieken werd immers - zeker in de jaren vijftig - verwacht dat ze geen buitenechtelijke seks hadden. Larkin was de man van haar leven, schrijft Brennan. Ze hadden een intieme relatie, maar dat ze ooit seks met elkaar hadden, kan de lezer slechts tussen de regels door lezen. Pas aan het eind van het boek wordt duidelijk dat ze regelmatig met Larkin naar bed ging. De seksuele contacten waren slechts incidenteel, schrijft ze. Op deze wijze probeert ze nog iets te redden van haar katholieke geloofsovertuiging, wat op dit punt hypocriet overkomt.

Zelfrechtvaardiging

Met de manier waarop Brennan over haar seksuele gewoonten vertelt, of liever, die het liefst ongenoemd laat, staan we meteen midden in de problematiek die in dit artikel aan de orde is: hoezeer kunnen we een biografie van een belanghebbende serieus nemen? Gaat het hier niet om één lange apologie ter rechtvaardiging van het eigen gelijk? Moet er niet een verbod komen op dergelijke boeken?

Brennan begint haar boek redelijk genoeg, op quasi neutrale toon. Het eerste hoofdstuk biedt een korte beschrijving van haar achtergrond, waarna ze vertelt hoe ze in Hull terecht kwam en daar samenwerkte met Larkin. Het zijn de ‘onschuldige dagen in de Bibliotheek’, toen er nog geen sprake was van een romance. Maar ook de romantische jaren met Larkin beschrijft ze op objectiverende wijze. Ze heeft zich tot doel gesteld het al te negatieve beeld van Larkin te nuanceren door de positieve kanten van hem naar voren te halen: de aimabele bibliothecaris die zij zelf gekend heeft. Brennan wil balanceren. Ze gelooft best dat Larkin op zijn tijd een cynicus was. Maar Larkin kon ook genereus zijn. Hij was bijvoorbeeld een uitstekende collega en chef, die zorgzaam met zijn personeel omging.

Brennans redelijkheid blijkt uit het feit dat ze bereid lijkt iedereen het volle pond te geven, zelfs haar concurrente in de liefde Jones. Ze schrijft dat de vierhonderd brieven die zij met Larkin wisselde, nog altijd in het niet vallen bij de vijftienhonderd van Jones, die aan het eind van Larkins leven steeds meer optrad als zijn ‘officiële’ vrouw. Brennan is bereid toe te geven dat Jones een belangrijker rol in Larkins leven heeft gespeeld dan zijzelf. Een scepticus zou zeggen: ze kon ook moeilijk anders, ná de biografie van Motion. Maar ze zegt het toch maar.

Het eerste deel van het boek doet denken aan de herinneringen van de weduwe van Dostojewski, die misschien niet altijd indringend het werk van haar man kon doorgronden en zeker in intellectu-

[p. 66]

eel opzicht niet aan hem kon tippen, maar die toch een levensecht portret schilderde van het huiselijk leven van haar man. Ook Brennan biedt van tijd tot tijd met veel inlevingsvermogen inkijkjes in het leven van Larkin.

Tegelijk is het boek echter één grote zelfrechtvaardiging. Brennan wil erkenning voor het feit dat ze een belangrijke rol in Larkins leven heeft gespeeld. In die zin is haar objectiverende manier van schrijven slechts een slimme tactiek, die de lezer voor haar in moet nemen. Haar hunkering naar erkenning wordt bijna gênant in haar beschrijving van de maanden die volgden op Larkins overlijden. Ze geeft toe: sinds 1978 was haar contact met Larkin minder intiem, zelfs bijna afstandelijk geworden. De dichter had toen volledig voor Jones gekozen. Maar dat Brennan, op uitnodiging van Jones nota bene, de begrafenis mocht bijwonen, kan ze niet anders zien dan als genoegdoening. Net als de vele condoleancebrieven die ze ontving en waaruit ze, natuurlijk!, met name de passages citeert waarin ze herinnerd wordt als een van de belangrijkste vrouwen in Larkins leven.

Ook had ik enige moeite met het hoofdstuk over Larkins religieuze gevoelens. Die zijn een obsessie van de diepgelovige Brennan, die niet kan aanvaarden dat Larkin atheïst was. Ze moet erkennen dat Larkin religie meermalen heeft aangeduid als ‘onzin’. Maar maakte hij niet ook soms opmerkelijke toenaderingen tot het geloof? Zo wil Brennan dat in ieder geval zien.

Helemaal mis gaat het in het hoofdstuk waarin de verschijning van Motions biografie wordt besproken. Dit boek, en de reacties daarop, ziet ze als een aanval op haar persoonlijke integriteit. Het begint er al mee dat het boek, met al zijn brisante nieuwtjes, werd aangekondigd op een moment dat haar vader op sterven lag. Brennan wilde voorkomen dat haar vader weet kreeg van wat er over haar in het boek zou komen te staan (het concepthoofdstuk had ze al gelezen, waar ze enige kritiek op had, die Motion vervolgens trouwhartig verwerkte - zoveel reden tot klagen had Brennan dus niet). Brennan verbood daarom iedereen die aan het ziekbed van haar vader verscheen om over Motion te beginnen. Ze screende zelfs de kranten op berichten over het boek, zodat ze die bij haar vader weg kon houden.

Brennans poging tot zelfrechtvaardiging heeft niet tot een volledige openheid van zaken geleid. Het pijnlijkste moment van al, de avond waarop de breuk met Larkin tot stand kwam, heeft ze uit haar boek gehouden. In een noot zegt ze op dit punt haar recht op privacy te claimen. Het ogenblik was te pijnlijk voor haar om eraan terug te denken, laat staan het te beschrijven. Waarschijnlijk heeft ze die avond Larkin sterk onder druk gezet, waardoor hij wel voor Jones moest kiezen. Later zou Brennan met zelfverwijt op deze episode terugkijken: voor een belangrijk deel had ze de relatie zelf stuk gemaakt, al moet gezegd worden dat Larkin het haar ook niet makkelijk heeft gemaakt en inderdaad beide vrouwen steeds tegen elkaar heeft uitgespeeld. Haar eigen gedrag vergoelijkt Brennan door te verwijzen naar de moeilijke periode die ze in die tijd doormaakte: haar moeder was kort daarvoor overleden. Het was voor haar ook niet makkelijk om te gaan met ‘de grote dreiging die altijd uitging van Monica op haar relatie met Larkin’.

Een Larkin voor haarzelf

Opmerkelijk is dat Brennan niet alleen moeite heeft met het negatieve beeld

[p. 67]

dat van Larkin ontstaan is. Ze is ook ontevreden over het gepubliceerde bronnenmateriaal, met name de uitgegeven correspondentie. Al die cynische en soms zelfs racistische briefjes die Larkin ooit geschreven heeft, zou ze het liefst onder de tafel doen verdwijnen. Het is de angst van elke biograaf: een weduwe of geliefde die al het haar onwelgevallige bronnenmateriaal vernietigt. Bij Larkin is dit gelukkig slechts gedeeltelijk gelukt, al heeft Jones kort na Larkins dood dertig banden met dagboeken en privé-papieren van de dichter aan de vlammen prijsgegeven. Die schokkende actie ondernam ze omdat Larkin dit haar zou hebben opgedragen.

Brennan bewandelt, noodgedwongen, een andere weg. Nu al het ‘belastende’ materiaal reeds gepubliceerd is, heeft ze nieuw en ontlastend bronnenmateriaal willen aandragen. In 1996-1997 organiseerde zij onder voormalige bibliotheekcollegae van Larkin een soort rondvraag. Ze vroeg hun hun persoonlijke herinneringen op papier te zetten. Het materiaal dat ze op deze wijze verzamelde, liet ze overbrengen naar de universiteitsbibliotheek. In een van haar hoofdstukken citeert ze er uitvoerig uit. Brennan heeft zich een Larkin naar haar eigen evenbeeld willen scheppen. Het resultaat is een wat saaie, maar alleszins sympathieke en brave burgerman, die ook nog schattig met kinderen omging. Nu heeft iedereen recht op zijn eigen Larkin. Maar doet Brennan met haar versie Larkin voldoende recht? Zijn donkere kanten kan ze maar moeilijk doorgronden. Ze mist daardoor een belangrijk bestanddeel van de inspiratiebon van heel wat van Larkins poëzie.

Toch is er een dilemma. De direct nabestaanden hebben recht op hun eigen Larkin. Belangrijker nog is dat ze ook recht hebben op hun privacy. Het is niet prettig om je hele seksleven in de openbaarheid behandeld en becommentarieerd te zien. Daar staat tegenover dat de Larkin-liefhebber alles wil weten van de persoonlijke achtergronden van Larkins werk. Zo vind ik het bijna onverdraaglijk om te weten dat vijftienhonderd brieven van en aan Jones weliswaar bewaard zijn gebleven, maar dat ze pas vele jaren na Jones' dood geopenbaard mogen worden. Het algemene, publieke belang botst hier met het particuliere. Het is niet eenvoudig om tussen beide uitersten een middenweg te vinden. Het hoort bij onze samenleving dat wij alles willen weten, inclusief de meest ranzige details. Maar moeten wij wel alles willen weten, ook wanneer nog in leven zijnde partners in het geding zijn? Tegelijk hebben ook zelfs de nabestaanden geen absolute claim op hun overleden geliefden. Het gaat hier tenslotte om schrijvers die een oeuvre hebben nagelaten van een meer dan particuliere waarde en betekenis. De nabestaanden zouden daarom nooit het laatste woord over de nalatenschap mogen hebben, vooral niet als zij hun eigen imago willen bewaken. En zeker ook niet als dit zou leiden tot het vernietigen van grote delen van de nalatenschap. Toch hebben deze nabestaanden in de praktijk vaak die macht. Wij kunnen slechts hopen dat zij prudent omgaan met deze zware verantwoordelijkheid.

Maeve Brennan, The Philip Larkin I knew (Manchester/New York, Manchester University Press 2002