Biografie Bulletin. Jaargang 13

[p. 58]

Zo erg is het helemaal niet
Portret van een adellijke dame
Heleen van Duijn

Hoogstpersoonlijke aangelegenheden onder de aandacht van een groot publiek brengen zonder enige kritische distantie in acht te nemen, is tegenwoordig eerder regel dan uitzondering. Ook het ontbreken van stilistische vaardigheden, een bijzondere missie of bijvoorbeeld een eigen visie of aanstekelijke humor hoeft blijkbaar geen belemmering te zijn. Met het levensverhaal van Anna Bentinck is Ursula den Tex een van de uitzonderingen. Uit de verantwoording van dit boek spreekt een terughoudendheid die veel wegheeft van schroom.

Ursula den Tex beschrijft het leven van haar moeder in Anna Baronesse Bentinck 1902-1989. Een vrouw van stand, aan de hand van brieven en dagboeken uit haar nalatenschap, eigen herinneringen, gesprekken met familieleden en literatuuronderzoek. Een biografie is het niet. Via het levensverhaal van haar moeder wil Den Tex een beeld geven van andere vrouwen van haar stand en generatie en zo een bijdrage leveren aan de sociale geschiedenis van Nederland. Zelf noemt ze het een ‘ordening van nagelaten papieren waarbij ik niets verzonnen heb; de feiten kloppen’. Enigszins spottend geeft ze aan dat ze hiermee precies doet zoals het een adellijke telg betaamt: die ‘bestaat niet voor zichzelf maar om door te geven’.

De generatie waarover Den Tex schrijft, telt niet veel overlevenden meer. Anna Bentinck stierf in 1989 en haar broer, Rudolph baron Bentinck, overleed een jaar na haar. Den Tex laat haar boek beginnen met zijn begrafenis. Hun enige nog levende zus schuifelt, ondersteund door een nichtje, in de stoet mee. Omringd door onbekende gezichten vraagt ze aan het nichtje of ‘dit nu het volk’ is, waarop het nichtje haar vraagt of het wel goed met haar gaat. De reactie van de tante is typerend voor een dame van stand. Ze recht haar rug en laat haar nichtje weten dat het ‘nu van geen enkel belang is’ of het goed met haar gaat. Deze openingsscène is exemplarisch voor de doelstelling van Den Tex: een portret maken van een uitstervend ras, een ‘zeldzame mensensoort, de echte adellijke mevrouw’, die ‘gehard en gestaald in afstand nemen’ met ijzeren discipline regeert.

De houding die Den Tex zelf inneemt ten opzichte van de adelstand is dubbelzinnig. In een interview zegt ze dat haar generatie de goede manieren afschafte: ‘Wij vonden ze verstikkend, onecht.’ Maar ze zegt ook: ‘Terwijl er misschien uitstekende rationele argumenten zijn om bijvoorbeeld de deur voor iemand open te houden. Niet de sterkste, maar de zwakste mag eerst. En al het ongemak dat er nu bestaat over tegen wie je “u” zegt en tegen wie “jij”. Waren er maar weer simpele regels! Nu moeten we alles opnieuw uitvinden.’

[p. 59]

In hetzelfde interview vertelt ze dat haar moeder met de Amsterdamse jonkheer Co den Tex misschien wel een beetje beneden haar stand trouwde, waarna ze nogal abrupt uitvoert dat ze het over die nuances niet wil hebben: ‘Ik heb erover geschreven om er niet over te hoeven praten. Dat krijgt meteen iets klefferigs. Dat is zo troebel water. Alle mensen maken onderscheid, zijn voortdurend bezig zich af te zetten tegen anderen. Maar de adel krijgt het verwijt.’

In haar boek schrijft Den Tex soms met onverholen ironie over de adelstand, zeker als het om de meer praktische kanten van het adellijk leven gaat, zoals het verzamelen van allerlei lijsten ter voorbereiding van het huwelijk. De bezittingen die zo vlijtig werden binnengehaald,

Anna Bentinck, 1944

betekenden onderhoud en dus werk: ‘De staat van mevrouw-zijn wordt gekenmerkt door het zich langzaam opstapelen van bezittingen waarmee als door muren de bezitster langzaam wordt ingemetseld.’ Die ironie krijgt een sarcastisch randje als ze over de linnenkast komt te spreken. In die kast ligt het linnen dat na een lang leven niet versleten is en voor de volgende generatie bewaard wordt. Daar vind je, ‘gewassen en gebleekt, gemangeld en gestreken, het huisvrouwschap in al zijn heerlijkheid’.

Trouw hart

De wereld van adellijke kinderen bestond uit een ingewikkeld systeem van gedragscodes, regels en rituelen, die stilzwijgend in acht genomen werden. Hun leven werd niet alleen gescheiden gehouden van de buitenwereld, maar tot op zekere hoogte ook van die van de ouders. Zo hoorde een kind altijd op te staan voor volwassenen en op de deur te kloppen voordat het een kamer binnenging. Erg hecht waren de onderlinge relaties meestal niet. Kinderen groeiden op als tamelijk naïeve wezens die niet gewend waren kritiek te uiten of emoties te tonen.

De dagboekaantekeningen van de jonge Anna Bentinck zijn puntsgewijze opsommingen van de kleine hoogtepunten uit het leven van een freule, zoals het verwijderen van een ‘tanden-machientje’ (een beugel) en het schieten van het eerste beest tijdens de jacht. Een van de eerste notities luidt: ‘Gerrit Steen moet mij Freule noemen.’ Ze is dan elf jaar oud. Zolang Anna Bentinck jong is, heeft haar trouwhartige naïviteit iets ontroerends. Den Tex vergelijkt haar met de vrolijke, maar brave meisjes met strenge ouders uit de boeken van Cissy van Marxveldt. ‘Daar gaat een

[p. 60]

trouw hart, walsend en quick-steppend, op weg naar de keuze van haar leven.’ Een constatering die geen onverdeeld genoegen is.

Hoe pijnlijk vanzelfsprekend het voor Anna is dat het standsbesef altijd het laatste woord heeft, blijkt uit het bezoek van vier Engelse officieren. In 1918 worden zij als krijgsgevangenen bij de familie Bentinck ondergebracht. Als zij na acht maanden weer vertrekken ligt Anna 's avonds stiekem te huilen om een van hen, Tommy. Bang dat haar moeder het ziet, vindt ze zichzelf ‘ook wel erg kinderachtig. Ik heb me er nu dan ook helemaal overheen gezet’. Bij zijn vertrek laat Tommy een opmerkelijk kleine fooi achter. Dat is de aanleiding voor een lang gesprek over stand en afkomst. Anna hoopt vurig dat hij nog geld zal nazenden, want, ‘ik geloof dat Papa anders niets meer van hem wil weten en de vriendschap helemaal zal afbreken’. Hoe vervelend haar dat ook lijkt, ze accepteert het op voorhand.

In december 1922 laat Co den Tex Anna weten dat hij haar als een serieuze huwelijkskandidaat beschouwt. Dit toch zeer vleiende aanzoek is voor haar geen enkele reden zich te verliezen in dagdromerijen. Zeer beheerst en bedachtzaam zoekt ze het juiste antwoord op wat voor haar geen romantisch voorstel, maar een moeilijk vraagstuk is: ‘Als ik al erg oud was kon ik uit grote sympathie trouwen, maar op mijn leeftijd verwacht men nog liefde. Voor 't ogenblik voel ik zelf dat ik die nog niet heb.’ Pas nadat ze hem, een maand later, haar ja-woord heeft gegeven, staat ze zichzelf wat losbandigheid toe. ‘Er gaat een stroom van liefde en hartstocht door me heen die steeds woester en onstuimiger wordt.’ Verbaasd constateert ze dat ze nooit had gedacht ‘zoveel gevoel te hebben’. Tegelijk beseft ze dat een vrouw elke drang naar vrijheid dient te onderdrukken: ‘Bij een man wordt bijna alles vergeven, bij een vrouw niets.’

Door de oorlog ervaart Anna Bentinck aan den lijve wat het leven als adellijke mevrouw haar aan vrijheden heeft onthouden. In 1942 wordt Co den Tex, samen met een groot aantal andere Nederlandse prominenten, door de Duitsers geïnterneerd in Sint Michielsgestel. Deze situatie, constateert Anna niet zonder tevredenheid, is voor hem veel erger dan voor haar, want zij heeft haar volle vrijheid en ‘nu ik geheel mijn eigen baas ben nog meer vrijheid dan anders!!!’. Ze was duidelijk opgetogen over deze nieuwe situatie, ondanks de ontberingen waaraan ook zij blootgesteld was - na de oorlog woog ze nog slechts 42 kilo. Ze genoot een ongekende vrijheid, die ze nooit meer helemaal in zou leveren.

Standsbesef was voor de adel bijna net zo vanzelfsprekend als het bestaan van God voor de gelovige; altijd onzichtbaar, maar overal onbetwistbaar aanwezig. In Anna's aantekeningen hoort Den Tex vaak de ‘akelig kritische stemmen’ van Anna's ouders. ‘Zo moet ze zijn opgevoed; zo voedde ze ook haar kinderen op. En die opvoeding zat diep in haar verankerd.’

Geen enkel mens, hoe kritisch en alert ook, kan zich volledig aan de gevolgen van een rigide opvoeding onttrekken. Dat geldt voor Anna's ouders, voor Anna Bentinck en uiteraard ook voor Ursula den Tex zelf.

Den Tex komt herhaaldelijk terug op het standsbesef en hoe diep dat in iemands wezen grijpt, maar gaat niet in op de gevolgen van haar eigen opvoeding. Dat behoorde niet tot de opdracht die zij zichzelf had gesteld. Toch vraag je je af hoe vaak zij de ogen van haar ouders in haar rug voelde en

[p. 61]

voelt prikken. Voor de generatie waartoe Den Tex zelf behoort is de vanzelfsprekendheid van de conventies misschien verdwenen, maar de invloed ervan kan niet ontkend worden. Wat bij Den Tex lijkt te overheersen is een mengeling van spijt en berusting. Spijt om wat haar moeder, onder druk van de conventies, zichzelf, maar ook haar kinderen heeft onthouden. Berusting, omdat het zo weinigen is gegeven tegen de stroom in te roeien.

Afrekening

Anna Bentinck was een vriendelijke, intelligente, gevoelige maar ook volgzame en beheerste vrouw. Zij had geen opmerkelijk karakter en heeft geen opmerkelijke dingen gedaan, maar dat is vaak een reden om dames uit deftige kringen tot onderwerp van een levensgeschiedenis te maken; denk aan het meeslepende vrouwenportret van barones d'Aelders door P.F. Thomése (Het zesde bedrijf) of de onthullende brieven die Hella Haasse bijeenbracht in een documentatie over een Mevrouw Bentinck uit de achttiende eeuw. Den Tex ging het in eerste instantie niet om een persoon maar om een generatie. Ze geeft een vrij volledig beeld van de adelstand in de twintigste eeuw en gaat waar nodig dieper in op de achtergrond van politieke omstandigheden, religieuze opvattingen, sociale netwerken en ideeën over opvoeding.

In het slothoofdstuk zegt ze nogmaals dat ze dit boek is gaan schrijven ‘vanuit de veronderstelling dat mijn moeder, die dame in het donkerblauw, een typische representante is van de adellijke dame zoals die in de vorige eeuw in Nederland heeft geleefd’. Meteen bekent ze dat haar afkomst haar altijd in verlegenheid bracht zodra anderen ervan wisten. Daarmee zegt ze eigenlijk wat je vanaf het begin van haar boek al vermoedde: de beschrijving van een generatie blijkt ook een zoektocht naar haar eigen standpunt te zijn, een afrekening, afscheid en herinnering ineen.

Den Tex had zich gewapend met een grote stapel literatuur en het voornemen zo objectief mogelijk verslag te doen van de beschikbare gegevens. Daarmee gaat ze echter voorbij aan het feit dat zij zelf in die wereld is opgegroeid en dus geen volledige buitenstaander kan zijn.

Ondanks haar stellige voornemen is zijzelf het verhaal ingeslopen. Dit kun je onder andere opmaken uit de wisselende aanspreekvormen. In het begin figureert haar moeder als Anna of Anna Bentinck (een benaming die Den Tex de afstand gaf die ze nodig had om over haar moeder te kunnen schrijven). Naarmate het verhaal vordert, spreekt ze steeds meer over ‘mijn moeder’. Den Tex voert zichzelf afwisselend op als ‘ik’, ‘Oesji’, ‘het beertje’ (de koosnaam van haar vader), ‘Jongste Dochter’ en ‘de jongste dochter’. Het corrigeren van dergelijke inconsequenties was een mooie taak voor de redacteur geweest, die meteen de kleine en minder kleine tikfouten - conserveren in plaats van converseren - had kunnen herstellen.

Kleine confidenties geven duidelijk aan waar Den Tex als kind naar verlangde. Zo vertelt ze dat ze altijd gefascineerd luisterde naar de voor haar onbegrijpelijke vertellingen van de dienstbode Wilhelmien, niet omdat die zoveel boeiends te vertellen had, maar omdat haar ‘lange, bijna, obsessief emotionele verhalen’ zo anders waren dan die van haar eigen ‘ingetogen moeder’.

De afscheidsscène waarmee Den Tex mee ëindigt, is een prachtige illustratie van de verhouding tussen de auteur en haar moeder. Deze afsluiting grijpt

[p. 62]

terug op de begrafenisscène uit het begin en maakt zo het verhaal mooi rond. Den Tex is op bezoek bij haar 84-jarige moeder. Wanneer ze afscheid neemt, zegt Anna Bentinck iets ongebruikelijks: ‘Ik vind het telkens weer hartverscheurend als je weggaat.’ Ursula vervolgt: ‘Het woord “hartverscheurend” uit mijn moeders mond was dubbel hartverscheurend; ik had het haar nooit horen gebruiken. Maar zij zag dat ik schrok en zei meteen: “O, zo erg is het helemaal niet.”’

Anna Baronesse Bentinck is niet alleen het verhaal van een geschiedschrijver over een mevrouw van stand, maar ook van een meisje van adel over haar liefdevolle en ingetogen moeder.

Ursula den Tex, Anna Baronesse Bentinck 1902-1989. Een vrouw van stand (Amsterdam, Balans 2003)