Biografie Bulletin. Jaargang 13

[p. 55]

Pleidooi voor de verbeeldingskracht
Een themanummer van Raster over levenslopen
Frans Meulenberg

De Fransman Marcel Schwob verzette zich tegen de gebruikelijke, strikt feitelijke biografie, en hield een pleidooi voor een grotere inzet van de fantasie. Onder andere over zijn methode gaat het themanummer dat de redactie van Raster aan de levensbeschrijving wijdde.

Van geboortekaartje tot grafschrift: een mensenleven zit ingeklemd tussen feiten. Op de beginpagina van de roman De lach in het donker schreef Vladimir Nabokov al: ‘[...] hoewel een grafzerk ruimschoots groot genoeg is om, ingebonden in mos, de verkorte versie van een mensenleven te bevatten, zijn details altijd welkom.’

Hoe waar dat ook is, daarmee beginnen meteen de problemen. Wat is een levensloop zonder beschrijving, wat is een leven zonder verhaal? Hoe schrijf je over een mensenleven? Laat een leven zich in twee, drie betekenisvolle momenten samenvatten, of schuilt de kracht juist in de details? Vragen die de redactie van Raster - het literair ‘tijdschrift in boekvorm’ - stelt in het voorwoord van het themanummer Levenslopen.

Alleen al vanwege Marcel Schwob (1867-1905) is dit themanummer de moeite waard. Deze Fransman verzette zich niet alleen tegen het naturalistisch proza à la Zola, maar ook tegen het symbolisme van J.-K. Huysmans. Zijn eigen literair ‘impressionisme’ beschouwde hij als een ‘derde type realisme’. Schwob - bewonderd door auteurs als Alfred Jarry (die zijn Ubu Roi aan hem opdroeg) en Danilo Kis - trok dit ‘realisme’ door in zijn hoofdwerk Vies imaginaires, tweeëntwintig beschrijvingen van denkbeeldige levens. Dat zijn geen denkbeeldige levens in de zin van aan de fantasie ontsproten levens. Schwob herschreef een leven vanuit die kenmerken die mensen van elkaar onderscheiden; ‘denkbeeldig’ betekende zoiets als toebedacht of toegedicht, in een ander daglicht geplaatst, herschikt enzovoorts. Bedenk, zegt Jacq Vogelaar in zijn introductie van Schwob: ‘Verbeelde levens zijn levens net zoals vervalste schilderijen schilderijen zijn.’

Fistel

Raster publiceert in toto het voorwoord bij Vies imaginaires. Schwob verzet zich hierin tegen de gangbare geschiedschrijving die ons in het ongewisse laat over individuen: ‘Ze laat ons alleen de raakpunten zien met algemene gebeurtenissen. Ze zegt ons dat Napoleon zich niet lekker voelde op de dag van Waterloo, dat de uitzonderlijke werklust van Newton toegeschreven

[p. 56]

moet worden aan zijn absolute gevoelsarmoede, dat Alexander dronken was toen hij Klitos doodde en dat de fistel van Lodewijk de Veertiende bepaalde besluiten in de hand gewerkt kan hebben.’ Schwob wijst dit soort geschiedschrijving van de hand omdat het daarin onduidelijk blijft of het om reële of mogelijke oorzaken gaat. In tegenstelling tot de geschiedschrijving heeft de kunst een broertje dood aan algemene begrippen, en wijdt ze zich volledig aan het individuele: ‘Kunst ordent niet maar zaait verwarring.’

Biografen zouden een middenweg moeten bewandelen die recht doet aan feiten en vooral ook de verhoudingen tussen verschillende gebeurtenissen vastlegt (want daar is het Schwob om te doen), waarbij de lens op een creatieve manier op betekenisvolle details gericht wordt. Biografen moeten dus kiezen. Daarna sorteren ze ‘die verzameling ruw materiaal in een poging een vorm te vinden die op geen enkele andere lijkt’. In de woorden van Schwob: ‘De biograaf is een soort lagere godheid: hij kiest uit het menselijk mogelijke het unieke.’ Te lang hebben biografen gedacht dat zij geschiedschrijvers waren, meent Schwob. Hij oordeelt dan ook hard over biografen als James Boswell: ‘Boswells boek zou het beloofde meesterwerk geworden zijn, als het niet meer dan tien pagina's had geteld. [...] Boswell heeft niet de esthetische moed gehad een keuze te maken’.

Na de inleiding volgen drie hoofdstukken uit Vies imaginaires, die doen verlangen naar meer.

Experimenten en contrasten

‘Vorm’ - beter nog: experimenteren met vorm - is het kernwoord van dit nummer. Waar de hedendaagse biograaf nog steeds lijdt aan het chronologievirus, is elk pleidooi voor verbeeldingskracht en experiment waardevol.

Plutarchus bijvoorbeeld bracht het in Nederland, zo staat het cynisch in een voetnoot, niet verder dan ‘tekstleverancier voor het schriftelijk staatsexamen Grieks, 1924-1949’.

Dit Raster-nummer staat vol mooie contrasten. Lees hoe het ‘echte’ leven van Kafka volledig aan het zicht is onttrokken, omdat kenmerken van zijn werk vrijwel allemaal op zijn persoon zijn geprojecteerd. Daartegenover staat Robinson Crusoë. Zijn leven kent bijna niemand, terwijl de meeste mensen zijn geromantiseerde levensbeschrijving door Daniel Defoe alleen kennen uit voor de jeugd bewerkte versies. Maar iedereen - zelfs degenen die nooit iets over hem lazen - kent de gecanoniseerde versie van de ‘mens die teruggeworpen is op de onbesmette natuur’. Leven, biografie noch oorspronkelijke literatuur blijken bestand tegen de eroderende kracht van het slordig lezen en de behoefte aan een standaardbeeld.

Nog een contrast. Fotograaf Hans Aarsman blikt terug op leven en werk van de Amerikaanse fotograaf Garry Winogrand en constateert: ‘Iemand die kijkt als een geboren blinde die als door een godswonder vlak voor zijn dood toch nog even een blik op de wereld heeft mogen werpen.’ Een onbesmette blik, denk je dan, hoe zou dat zijn? Vervolgens lees je de miniaturen van Hedda Martens, misschien wel de gaafste stilist in het Nederlands taalgebied. Verhalen over een ‘iemand’ die zij samenbalt rond dat ene - laat ik zeggen ‘Schwob’ - moment dat zwanger is van betekenis. Zoals ‘iemand’ die op een nacht in het woud scherven vindt van het mooiste porseleinen servies dat hij ooit zag. Hij wenst dat servies te gebruiken voor zijn huwelijksdiner,

[p. 57]

maar hij vindt onvoldoende scherven. Bij de jaarlijkse herdenking van het huwelijksfeest is zijn verzameling wederom uitgebreid. Hij beseft echter dat zijn verzameling nooit compleet kan zijn. Na zijn dood laat hij het servies na aan zijn kinderen onder één voorwaarde: ‘nooit en nimmer mag er in de buitenlucht van gegeten worden, op het terras, in de tuin, waar dan ook onder de hemel. Want in de avond zou het duister ongemerkt kunnen toesluipen zodat het porselein zijn betoverende maanglans hervindt: duizendvoudig verraden door gitzwarte barsten.’

Plotseling verdwijnt het romantisch verlangen naar de reine en onbesmette blik van Aarsman. Want je wilt dit verhaal o zo graag als allegorie lezen, hoezeer je je ook hiertegen verzet: levens en biografieën zijn als een verzameling porseleinscherven, ondanks tientallen jaren zoeken en zorgvuldig lijmen: nooit af, nooit over.

Raster, themanummer Levenslopen, nr. 102, 2003