Biografie Bulletin. Jaargang 13

[p. 32]

Op 14 april 2003 hield Graham Robb, biograaf van Arthur Rimbaud, een lezing in De Balie te Amsterdam. Hieronder volgt een vertaling van zijn lezing en het commentaar van Rudi Wester op de biografie van Robb, gegeven tijdens dezelfde avond. De avond werd georganiseerd door de Stichting Literaire Activiteiten Amsterdam (SLAA).

De biografie als criminele bezigheid
De noodzaak van de a-sociale biografie
Graham Robb

Mocht mijn verhaal de suggestie wekken dat ik met enige tegenzin over Rimbaud spreek, dan kan ik u meedelen dat ik met veel plezier de gelegenheid te baat neem om in Nederland, het land waarvoor Rimbaud korte tijd heeft gevochten, iets over hem te vertellen. Dankzij het Nederlandse koloniale leger heeft Rimbaud in 1876 gratis over de halve aardbol gereisd. Kort na zijn aankomst op Sumatra deserteerde hij. Hij was toen tweeëntwintig jaar en al gestopt met dichten.

Het is overigens vrijwel zeker dat Rimbaud nooit naar zo'n avond als deze zou zijn gekomen, noch naar enige andere literaire bijeenkomst. Ooit heeft hij in Parijs twee poëzielezingen bijgewoond, maar dat was dan ook meteen zijn enige sociale literaire betrokkenheid.

Bovendien probeerde hij op de tweede poëziebijeenkomst een van de schrijvers met een mes te steken. De schrijver in kwestie was inderdaad een blaaskaak, maar toch is het jammer dat Rimbaud zijn literaire kritiek door middel van handtastelijkheden te kennen gaf.

Hetzelfde zou je van zijn kunstkritiek kunnen zeggen. Het volgende voorbeeld verklaart waarom Picasso en anderen Rimbaud als een profeet van de moderne kunst beschouwden. Op een dag zat hij met de schilder Faurain in café ‘De dode rat’. Door niet naar de wc te gaan maakte Rimbaud op de cafétafel

[p. 33]

duidelijk dat olieverf niet de enige penetrante substantie was waarmee je een kunstwerk kon creëren.

Het is dus niet zo verwonderlijk dat de eerste biografische tekst van enige omvang over Rimbaud door een politieagent is geschreven. (De allereerste biografische bronnen van Rimbaud waren waarschijnlijk zijn schoolrapporten, waarin alleen maar uitstekende cijfers en loftuitingen stonden). Het politieverslag was gebaseerd op het relaas van verschillende spionnen en gemaakt door brigadier Lombard van de Parijse Vierde Onderzoeksbrigade. Het bewijst dat als detectiveverhalen niet al als afzonderlijk literair genre bestonden, ze in grote hoeveelheden op politiebureaus werden geproduceerd.

Op dat moment hebben Rimbaud (achttien jaar) en Verlaine (achtentwintig jaar) samen de benen genomen en wonen in Brussel. Ze worden beiden om verschillende redenen door de politie gezocht: Verlaine heeft zijn vrouw verlaten en Rimbaud is een minderjarige zwerver; hun paspoorten zijn niet in orde en zij laten zich in met terroristen. Met de Parnassiens die in het rapport worden genoemd, wordt de tamelijk beschaafde Parijse literaire avant-garde bedoeld.

De handeling vindt plaats in Brussel.

De Parnassien, Robert Verlaine, was drie of vier maanden getrouwd. [...] Het paar was redelijk gelukkig, ondanks de gestoorde fratsen van Verlaine. Hij was al geruime tijd in de war, toen het wrede lot een jongeling naar Parijs bracht - Rimbaud, afkomstig uit Charleville - die geheel op eigen houtje zijn werk aan de Parnassiens kwam laten zien.
Wat moraal en talent betreft was en is deze Rimbaud, tussen de vijftien en zestien jaar oud, een monster. Hij kan gedichten maken als geen ander, maar zijn werk is volkomen onbegrijpelijk en afstotend.
Verlaine werd verliefd op Rimbaud, die zijn hartstocht beantwoordde, en samen vertrokken zij naar België om hun geluk en wat erna kwam te beleven.
Verlaine had zijn vrouw met ongekende vreugde verlaten, toch werd van haar gezegd dat zij heel aardig en welgemanierd was.
De twee geliefden werden in Brussel gesignaleerd, alwaar zij hun amoureuze verhouding openlijk beleden. Even daarvoor was Mme Verlaine haar man komen opzoeken om hem terug te halen, maar Verlaine zei dat het te laat was, dat ze niet meer konden samenleven en dat hij hoe dan ook niet meer vrij was. ‘Ik verafschuw het huwelijksleven’, schreeuwde hij, ‘wij houden van elkaar als tijgers!’ Terwijl hij dat zei, ontblootte hij zijn borst. Die zat vol blauwe plekken en was getatoeëerd met steekwonden, die door zijn vriend Rimbaud waren aangebracht. Deze twee mensen hadden de gewoonte te vechten en elkaar als wilde beesten te verwonden, alleen om daarna volop van het weer goed maken te kunnen genieten.
Ontmoedigd keerde Mme V. terug naar Parijs.

Dit politieverslag is behoorlijk accuraat. De beschrijving van Rimbauds werk - onbegrijpelijk en afstotend - komt overeen met Rimbauds eigen beschrijving van wat de nieuwe lichting dichters - vooral vrouwelijke dichters - zal gaan ontdekken: ‘vreemde, raadselachtige, afstotende en verrukkelijke onderwerpen.’

Ook de beschrijving van de homoseksuele verhouding is nagenoeg gelijk aan een passage uit Rimbauds grote prozawerk Une saison en enfer, dat hun helse

[p. 34]

huishouding in Brussel en Londen lijkt te beschrijven. Wat hier volgt is de ‘Dwaze Maagd’ - die veel met Verlaine gemeen heeft - die de ‘Helse Bruidegom’ citeert:

Ik wil me overal verwonden, me tatoeëren. Ik wil er net zo monsterlijk uitzien als een Mongool. Je zult zien, ik zal brullend door de straten trekken. [...] 's Nachts als hij dronken was stelde hij zich dikwijls verdekt op, binnen of buitenshuis en joeg mij zo de stuipen op het lijf. [...] Ik realiseerde me - zonder dat ik bang voor hem was - dat hij een serieus gevaar voor de samenleving kon zijn. Zou hij misschien het geheim kennen om ons leven te veranderen? Nee, hij zoekt er alleen maar naar, dacht ik bij mezelf.

Als je brigadier Lombard, Rimbauds eerste kritische biograaf, vergelijkt met Rimbauds eerste professionele biograaf Parterne Berrichon (de schrijversnaam van Pierre Dufour), dan heeft Berrichon in beginsel natuurlijk de voorkeur. Hij wilde Rimbaud niet in het gevang zetten, maar hij was ook een stuk minder accuraat.

Berrichons belangstelling voor Rimbaud werd gewekt toen hij in een café in Parijs iemand Le Bateau ivre hoorde citeren. Zijn speurtocht leidde hem naar Charleville, Rimbauds geboorteplaats. Uiteindelijk trouwde hij, een paar jaar na Rimbauds dood, met Rimbauds zuster Isabelle. Hij was zonder twijfel een toegewijd biograaf.

Isabelle Rimbaud, die tot zijn overlijden niet had geweten dat haar oudere broer een dichter was geweest, was diep geschokt door een bericht in een lokale krant dat suggereerde dat Arthur een vieze, dronken, homoseksuele, priesteronvriendelijke terrorist was geweest, die vele levens had verwoest en uiteindelijk als fulltime zwerver was geëindigd in een hut in Abessinië.

Samen met haar echtgenoot bracht ze honderden wijzigingen aan in de brieven van haar broer. Ze deden het voorkomen alsof de Afrikaanse Rimbaud een soort missionaris was, een Franse David Livingstone. Ze beweerden - zonder die uitspraak met bewijzen te staven - dat de Abessijnen hem ‘De Heilige’ hadden genoemd. Ze voegden ook zelfverzonnen zinnen toe als ‘Ik doe goed als ik de kans krijg en dat is mijn enige vreugde’. Als Rimbaud schreef ‘We leiden een miserabel bestaan tussen deze negers’, veranderden zij dat in ‘We leiden een miserabel en verdienstelijk bestaan tussen deze negers’.

Begrijpelijkerwijs had deze schoonmaakoperatie veel succes, zelfs nadat de oorspronkelijke, onbewerkte brieven waren gepubliceerd. De opgepoetste brieven gaven in ieder geval een positief beeld van de Franse koloniale activiteiten in Afrika - een beeld dat opmerkelijk lang heeft stand gehouden. Maar Rimbaud was niet alleen een geslaagd en illegaal wapenhandelaar - sommige van zijn geweren werden in 1896 gebruikt bij het verslaan van Italië door Abessinië - hij gebruikte ook slaven. Het was nu eenmaal onmogelijk om zaken te doen zonder op de een of andere manier betrokken te zijn bij de slavenhandel. Maar de eerste schrijver die hier in 1937 op wees, werd door Franse en Italiaanse geleerden venijnig aangevallen.

Er waren uiteraard politieke redenen om in de jaren dertig een rooskleurig beeld te schetsen van de Europese activiteiten in Oost-Afrika. Maar er is nog een andere reden waarom Berrichons ‘engelachtige’ portret heeft stand gehouden: het maakt aannemelijk dat de

[p. 35]

dichter, die ons met zijn prachtige gedichten verleidt, ook een prachtig mens moet zijn geweest, en dat een mooie stem alleen maar uit een mooie ziel kan voortkomen.

Rimbaud zelf, die beweerde dat ‘moraliteit een zwakte van de geest is’ vond dit een kinderlijk, romantisch idee. De ‘ik’ die de poëzie maakt, is onderdeel van de fictie. ‘JE est un autre’ schrijft Rimbaud in een brief aan zijn geliefde schoolmeester. ‘Ik ben me bewust van het ontstaan van mijn gedachten: ik kijk en luister ernaar. Op de slag van mijn dirigeerstokje zet het symfonieorkest zich vanuit de diepte in beweging en marcheert het podium op.’

Als Rimbaud gelijk heeft, zouden ook biografen morele nihilisten zijn, of op z'n minst moreel neutraal. Zij zouden hun eigen biografische stem moeten wantrouwen. Zij zouden moeten weten dat de biograaf ook ‘iemand anders’ is. Maar bovenal zouden zij bereid moeten zijn hun theorieën op te offeren voor iets belangrijkers, dat wil in dit geval zeggen, voor inzicht en kennis.

Eigenlijk is Berrichons opgewekte biografie ook een soort criminele daad. Niet alleen vervalste hij de brieven, maar hij beweerde ook dat Rimbaud de resterende exemplaren van Une saison en enfer had vernietigd.

In werkelijkheid had Rimbaud de rekening van de drukker nooit betaald. Hij had de exemplaren gewoon bij de drukkerij in Brussel laten liggen. Toen ze in 1901 werden ontdekt, trachtte Berrichon, samen met een vriend, de man die ze had gevonden, te overreden ze te verbranden. De marktwaarde van zijn eigen zeldzame exemplaren zou anders immers flink dalen.

Vaak wordt door biografen beweerd dat het vele jaren werken aan een biografie vergelijkbaar is met het hebben van een echte relatie. Ik dacht altijd dat dat waar was, maar zie het nu meer als een verkooptruc of als een metafoor. Het is namelijk helemaal niet zoiets als een echte verhouding. De biograaf heeft geen daadwerkelijke verantwoordelijkheid voor zijn onderwerp - zijn enige verantwoordelijkheid is de waarheid vertellen. Een echte verhouding waarbij een van de partners voortdurend de volle waarheid over de ander probeert te vertellen, zou niet lang standhouden. Ik wil echter niet zeggen dat bijvoorbeeld het beschrijven van de dood van de gebiografeerde niet aangrijpend is, want dat is hij wel degelijk. Wanneer een schrijver niet gepassioneerd betrokken is bij het onderwerp, ontstaat een ronduit saaie biografie. Maar uiteindelijk moet de honger naar informatie al het andere overheersen. Zo was ik verheugd, maar ook geschokt, toen ik ontdekte dat Rimbaud vierendertig opschrijfboeken had vernietigd, die de memoires van het leven van iemand in Abessinië bevatten, en dat hij dat had gedaan ten overstaan van 's mans weduwe. Het treurige daarvan was niet zo zeer wat dat over Rimbauds persoonlijkheid zei, maar meer dat deze memoires waarschijnlijk waardevolle informatie bevatten over de periode ten tijde van de ‘Strijd om Afrika’.

Ik vind dat een biografie over Rimbaud - en wellicht over ieder individu dat consistent afwijkend gedrag vertoont - zeer asociaal mag en moet zijn. Ik vind ook dat de biograaf de kant moet kiezen van de protagonist - hoe laakbaar diens gedrag ook is - tegenover de samenleving. Zo'n biografie moet dingen verklaren, het individu van elke blaam zuiveren en zijn criminele kanten onderhoudend en aantrekkelijk presenteren. De biograaf moet bijvoorbeeld aantonen dat Rimbauds

[p. 36]

kijk op de dingen niet onmenselijk was, ook al was hijzelf wreed. Dezelfde toon kan worden aangeslagen als er wordt gesuggereerd (zoals Rimbaud deed) dat de ware anarchisten uit waren op de uitroeiing van de gehele mensheid, en als er echte wreedheden werden begaan.

Het prettige, maar ook toevallige resultaat van het ophemelen van Rimbauds misdaden is dat het zijn poëzie alleen maar beter maakt. Zijn gedichten waren niet zomaar een uitbarsting van een jongen die een genie bleek te zijn; zij waren een precieze, gedisciplineerde verkenning van de geest. Une saison en enfer is niet geschreven, zoals een tekening van Verlaine suggereert, op een tafeltje in een Londense pub. Het is geschreven en herschreven in een spartaans bovenkamertje op zijn moeders boerderij, mijlenver van het dichtstbijzijnde café. Rimbaud heeft niet alleen maar gezegd dat dichters de zintuigen moeten ontregelen. Hij vond dat ze dat doelbewust moesten doen.

Het traditionele standpunt over Rimbauds vroege dood - hij overleed, waarschijnlijk aan botkanker, op zevenendertigjarige leeftijd in Marseille - is dat hij als dichter te goed voor deze wereld was. Vanuit deze opvatting moest hij wel falen als zakenman in Afrika, want dichters worden verondersteld hulpeloze wezens te zijn in de barre buitenwereld. In werkelijkheid verdiende Rimbaud, die deed alsof hij straatarm was, bakken met geld. De Rimbaud die Le bateau ivre en de Illuminations schreef en de Rimbaud die met veel succes wapens verkocht in donker Afrika, zijn één en dezelfde persoon: een briljant manipulator. Mede daardoor worden zijn gedichten nog steeds gelezen.

Natuurlijk is dit allemaal lichtelijk overdreven, want Rimbaud was ook een genereuze, charmante, toegewijde en behulpzame vriend, die op het destructieve af elke ijdelheid miste. Toen het Instituut voor Geografie in Parijs erachter kwam dat Rimbaud in delen van Oost-Afrika was geweest die nog nooit door een Europeaan waren verkend, verzocht het Instituut hem een foto en een paar biografische gegevens te sturen, die ze in de serie Grote Ontdekkingen wilden plaatsen. Rimbaud heeft de brief nooit beantwoord.

Ook ontdekte iemand op een gegeven moment dat de legendarische Rimbaud, die als jongen reeds het schrijven van gedichten had opgegeven, nog steeds leefde en in Abessinië woonde. In 1891 publiceerde de krant La France moderne een artikel dat meldde: ‘Deze keer hebben we hem! Wij weten waar Arthur Rimbaud leeft [...] Wij hebben de verblijfplaats van de verloren gewaande dichter gevonden.’ Maar Rimbaud deed niets om munt uit zijn roem te slaan. Hij vond bewonderaars belachelijk en gênant. Al op zeventienjarige leeftijd had hij geprobeerd zijn eigen werk te vernietigen. Sommige van zijn meest bekende vroege gedichten zijn alleen maar bewaard gebleven omdat Rimbaud ze aan anderen had gegeven. Aan een van de ontvangers schreef hij in 1871: ‘Verbrand - dat is mijn wens, en ik vind dat je die moet respecteren als van een dode - verbrand alle gedichten die ik je stom genoeg tijdens mijn verblijf in Douai heb gegeven.’ De gedichten zijn nooit verbrand.

Het is de taak van de biograaf om aannemelijk te maken dat Rimbauds kwaliteiten - zijn verbeeldingskracht, zijn originaliteit, zijn briljante gevoel voor humor, zijn geniale gave om de lezer van gedachten te doen veranderen - voortkwamen

[p. 37]

uit het feit dat hij de wereld waarin hij opgroeide, afwees. Zijn veronderstelde verwerpelijke kant daarentegen - zijn meedogenloze handelsgeest, het doelbewust uitbuiten van andere mensen en hun vooroordelen - waren een verbluffend voorbeeld van wat het Franse Tweede Empire en zijn opvoedingssysteem teweeg konden brengen.

Ik wil besluiten met een persoonlijke opmerking. In tegenstelling tot Rimbauds eerste literaire bewonderaars hadden de meeste mensen die hem in Afrika kenden, er geen idee van dat hij ooit dichter was geweest. Maar zij wisten wel dat hij een geslaagd zakenman en ontdekkingsreiziger was. De Fransman Antonin Besse, die kort na Rimbauds dood in Aden aankwam, hoorde daar over de briljante, excentrieke handelaar Arthur Rimbaud. Hij probeerde zo veel mogelijk over hem te weten te komen. Door, zoals hij het noemde, Rimbauds ‘intuïties’ te volgen, werd hij multimiljonair.

Net als Rimbaud dankte Antonin Besse zijn fortuin voornamelijk aan de wapenhandel. Later trachtte hij zijn geld na te laten aan verschillende instellingen. Hij offreerde het aan de Sorbonne, die het weigerde, toen aan Cambridge University, die het ook niet wilde hebben. Uiteindelijk bood hij het Oxford University aan, die het dankbaar accepteerde. De oprichting van het St Antony's College is ermee gefinancierd, en ook verschillende leerstoelen, waaronder die van mijn voormalige leermeester op Exeter College. Dat betekent dat het gedeeltelijk aan Rimbaud te danken is geweest dat ik in staat was om zijn poëzie op Oxford University te bestuderen.

Dat moge het bewijs zijn dat misdaad wel degelijk loont.

Vertaling: Els Broeksma