Biografie Bulletin. Jaargang 13

[p. 67]

Anna en de wetenschappelijke biografie
Over de nieuwe biografie van Annie M.G. Schmidt
Koen Hilberdink

In haar biografie van Annie M.G. Schmidt betoogt Annejet van der Zijl dat zij geen wetenschappelijk boek heeft willen schrijven. Wat zij met wetenschappelijk bedoelt, wordt niet echt duidelijk, maar het lijkt erop dat zij het woord met dorheid verwart. Van der Zijl heeft zich vooral op het openbaren van sappige feiten gestort.

Toen Annie M.G. Schmidt aan het einde van haar leven in de gaten kreeg dat verschillende mensen met het plan rondliepen haar biografie te schrijven, kwam zij in actie. Op 6 januari 1993, een paar jaar voor haar dood, typte de bijna blinde schrijfster de volgende regels op haar grote-lettermachine: ‘Het doet mij veel genoegen dat Hans Vogel bezig is een boek over mijn leven en werk te schrijven.’ Hiermee was de benoeming van haar huisbiograaf een feit en hoopte zij andere biografen buiten de deur te houden. Zo'n klus gunde zij graag iemand uit haar ‘eigen’ kring. Vogel was journalist bij Het Parool, de krant waarin Schmidt haar carrière als schrijfster was begonnen.

Vogel kreeg alle medewerking, wat betekende dat hij van 1993 tot een week voor haar dood Schmidt regelmatig thuis in de Amsterdamse Vossiusstraat op mocht zoeken. Over hoe het er dan aan toeging, deed hij begin 1997 in Biografie Bulletin verslag: ‘En er waren vanaf het begin tot de maand van haar sterven de etentjes, waarvoor ik gasten vroeg die zij leuk vond om weer eens te ontmoeten en die voor mij te zijner tijd nuttige gesprekspartners zouden kunnen zijn.’ Schmidt stierf in 1995 en Vogel werkte met de hulp van haar zoon Flip van Duijn verder aan de biografie, tot ook de dood hem inhaalde. Zijn boek werd met de hulp van Hans van den Bergh in 2000 postuum gepubliceerd onder de titel Wacht maar tot ik dood ben en gaat vooral over het theaterwerk van Schmidt. De regie van Annie had blijkbaar de nodige beperkingen met zich meegebracht.

Ook literatuurwetenschapper Joke Linders had Schmidt benaderd met het verzoek een biografie over haar te schrijven, maar kreeg nul op het rekest. Iemand die afkomstig was uit de wereld van het kinderboek kon nooit de biograaf van Annie M.G. Schmidt zijn, kreeg Linders via omwegen te horen. Zij ging toch door en publiceerde in 1999 haar proefschrift Doe nooit wat je moeder zegt. Annie M.G. Schmidt - de

[p. 68]

Annie M.G. Schmidt, 1980. Foto: Wim Ruigrok

geschiedenis van haar schrijverschap. In dit boek staat de literaire persoonlijkheid van de schrijfster centraal en komen biografische aspecten alleen aan bod als zij interessant zijn voor het begrip van de tekst, poëtica of het literair-sociaal gedrag. Geen biografie dus, want ook na de dood van de schrijfster was Linders niet dichterbij de bronnen gekomen. ‘Zo bleven de brieven die het Letterkundig Museum beheert alsmede het archief dat bij haar zoon rust voor mij gesloten’, schrijft zij in haar inleiding.

Dit archief bleef niet gesloten voor Annejet van der Zijl, die voor haar onlangs verschenen biografie Anna. Het leven van Annie M.G. Schmidt van zoon Flip van Duijn veel onbekende brieven mocht raadplegen. Met de briefwisseling tussen zijn ouders en brieven van Annie aan haar moeder werd het voor Van der Zijl mogelijk de spanning tussen verteld leven, bijvoorbeeld opgetekend in Schmidts autobiografie Wat ik nog weet, en werkelijk geleefd leven bloot te leggen. Het opsporen van de persoonlijke mythe van de held, het ‘onjuiste’ beeld dat iemand bewust of onbewust van zichzelf geeft, is een van de hoofdtaken van de biograaf, daarover is bijna iedereen het wel eens. Van der Zijl brengt dit echter alsof zij iets heel bijzonders op het spoor is gekomen. In een interview in de Volkrant van 8 november 2002 zegt zij daarover: ‘Ik had haar vaak op tv gezien en die optredens waren perfect. Ze was geestig, stoer en baldadig. Een echte performer. Maar ik dacht: er moet toch ook een mens achter zitten? Je ruikt het als journalist: dit plaatje is te mooi om waar te zijn.’

Van der Zijl had het goed geroken. Ook Annie M.G. Schmidt speelde een rol en nam in haar autobiografische geschriften en interviews een loopje met de werkelijkheid. Zo gaf zij bijvoorbeeld een ‘mooi plaatje’ van haar activiteiten in de Tweede Wereldoorlog. Volgens eigen zeggen was zij bij Het Parool gekomen, omdat zij had gepubliceerd in illegale tijdschriften, maar Van der Zijl corrigeert. Schmidt heeft in de oorlog niets gepubliceerd en kwam als gediplomeerd bibliothecaresse in 1946 bij toeval in dienst als chef van de documentatieafdeling van de voormalige verzetskrant.

Conflict

Schmidts indiensttreding bij Het Parool is een scharnierpunt in Van der Zijls biografie. Tot die tijd had Schmidt als niet al te mooie domineesdochter in

[p. 69]

Zeeland een onopvallend leven geleid. De relatie met haar vader was ronduit afstandelijk, die met haar moeder juist symbiotisch. Haar moeder hielp haar zelfs bij het vinden van een partner, wat gezien Annies fysieke uitstraling geen sinecure was. Er moesten advertenties aan te pas komen, maar dat leidde op de lange termijn tot niets. Al deze gebeurtenissen legden de basis voor het grote conflict in Schmidts leven, dat tegelijkertijd ook de motor van haar schrijverschap was. Zij verlangde naar liefde en instemming van in eerste instantie haar moeder en later van vrienden, collega's en publiek. Dat betekende veel schrijven en vooral leuk gevonden worden.

Ingrediënten voor een mooi verhaal over de jeugd van een auteur, dat Van der Zijl ook lichtvoetig weet te beschrijven. Zij houdt die pen ook in de rest van haar boek vast. Schmidt had in haar ‘vorige’ leven al gedicht, maar in de omgeving van journalisten kon zij echt doorbreken. Zij schreef eerst teksten voor het journalistencabaret De Inktvis, later voor groten als Wim Sonneveld en Wim Kan. Ze publiceerde haar Parool-columns ‘Impressies van een simpele ziel’, die door begrijpelijkheid en aangename stijl aansloegen bij een groot publiek. Datzelfde kan van haar kinderversjes, hoorspelen en musicals worden gezegd. Plezierig stout, maar nooit confronterend en dus door een breed publiek gewaardeerd. Schmidt knipoogde naar de gevestigde orde en daarmee hadden maar weinig mensen moeite. Toen het er in de jaren zestig met bommen gooiende Provo's echt op aankwam, werd haar werk bestempeld als passé.

Interessant zijn de door Van der Zijl opgediepte wetenswaardigheden over Schmidts relatie met Dick van Duin, met wie zij niet trouwde, maar wel een zoon kreeg. Het was, zeker later, een moeilijke verhouding, niet in de laatste plaats vanwege de verschrikkelijke depressies waaraan deze chemicus leed. Hij kon in 1981 dan ook niet anders dan met hulp van zijn omgeving een einde aan zijn leven maken. Van der Zijl noemt het een van haar ontdekkingen dat Schmidts creativiteit pas echt losbarstte toen Van Duijn in haar leven kwam en dat zij na zijn dood opdroogde. ‘Dat vind ik een van de ontdekkingen van mijn boek. Daar ben ik eigenlijk trotser op dan op het “nieuws” dat ik breng’, zegt ze in een interview in de Volkskrant. Met dat nieuws doelt ze bijvoorbeeld op het feit dat Schmidt korte tijd met de vader van Van Duin getrouwd is geweest. Niet uit nieuwlichterij, maar omdat alleen zo haar zoon de naam van zijn vader kon krijgen. Van Duin was namelijk nog altijd met een andere vrouw getrouwd. Nieuws lezen we ook over het einde van Schmidts leven. Wat velen al vermoedden, blijkt waar te zijn. Schmidt had in de zomer van 1995 met pillen een einde aan haar leven gemaakt.

Veel ‘nieuws’ dus in dit voor velen spannende boek. Je zou het daarom net als Paul Arnoldussen in Het Parool van 14 november 2002 een journalistieke levensbeschrijving kunnen noemen. Zelf schrijft Van der Zijl in de inleiding dat haar biografie gelezen dient te worden in de Angelsaksische traditie, ‘die van oudsher grote nadruk legt op het verhalend element’. Een te waarderen positiebepaling, die echter volgt op een vreemde opmerking over de populariteit van de schrijversbiografie in ons land: ‘Opmerkelijk daarbij is dat deze vaak dienstdoen als proefschrift [...] een bij mijn weten internationaal gezien unieke vermenging van genres.’

In het interview in de Volkskrant doet

[p. 70]

de journaliste daar nog een schepje bovenop: ‘Ik heb het altijd opmerkelijk gevonden dat een biografie in Nederland vaak ook een dissertatie is. Een biografie is een levensbeschrijving, niet meer en niet minder. Ik ben iemand die een verhaal wil vertellen, liefst alsof je het in een film ziet.’ Haar biografie zet, zo vertelt Van der Zijl, daarom nooit de tijd stil voor een beschouwing of voor een hoofdstuk ‘sociaal-culturele context’. ‘Maar ik beschrijf het wel allemaal. Hoe ze als progressieveling op een gegeven moment links wordt ingehaald, bijvoorbeeld. Ik heb alles zo verweven, dat je met haar verhaal ook bijna de hele twintigste eeuw meekrijgt.’

Van der Zijl lijkt het genre bewust los te willen weken van de wetenschap en plaatst zelfs enkele onjuiste opmerkingen over de promotiecultuur in het buitenland. Promoveren op een biografie is buiten onze landsgrenzen wel degelijk mogelijk. Het is bovendien merkwaardig dat zij niet ziet of niet wil zien dat de biografieën van Federik van Eeden door Jan Fontijn, van Henriette Roland Holst door Elsbeth Etty en van Multatuli door Dik van der Meulen, alle verdedigd als dissertatie, iets hebben opgeleverd. Het zijn goed leesbare boeken, zonder aparte hoofdstukken over culturele context, die hebben bijgedragen aan onderzoek, waarin bijvoorbeeld de plaats van de auteur in de samenleving centraal staat. De biografie is niet meer weg te denken uit het geschakeerde palet van de geesteswetenschappen. Niet alleen het letterkundig onderzoek, maar ook onderzoek op het gebied van de geschied- en de kunstwetenschappen profiteert hiervan. Dit is een grote winst, die niet alleen in Nederland kan worden bijgeschreven, maar ook ver daarbuiten. Van der Zijl heeft geen ‘academische pretenties’, zoals zij in haar inleiding schrijft. Dat is haar goed recht, maar zij begrijpt dat je voor de geloofwaardigheid van het verhaal met minimale uitgangspunten moet komen. Dan volgt een vreemd gegoochel met het begrip wetenschappelijk. ‘Zonder academische pretenties’ betekent opeens dat de inhoud van haar boek wel moet voldoen aan de definitie van ‘wetenschappelijk’ zoals Gerard Mulder en Paul Koedijk die ooit formuleerden in de inleiding bij Léés die krant! Geschiedenis van het naoorlogse Parool: ‘gedegen, logisch, steunend op verifieerbaar bronnenmateriaal’. Een wat schamele wetenschapsopvatting die, geplukt uit een lange inleiding, beide leermeesters ook nog eens tekort doet. Van der Zijl vermeldt namelijk niet dat het schrijversduo om het nakomen van deze voorwaarden te toetsen, zich heeft laten bijstaan door een begeleidingscommissie bestaande uit geleerden als prof. dr. J.Th.M. Bank en prof. dr. J.C.H. Blom. Zo gaat dat in de wetenschap.

Achtbaan

De vraag die zich na lezing van Van der Zijls inleiding opdringt is of zijzelf wel een ‘gedegen’ werkstuk heeft afgeleverd. Heeft zij zich met haar inleiding niet te veel willen indekken tegen kritiek op haar methode van onderzoek en presentatie van de resultaten? Het boek leest makkelijk en heeft vaart, al wordt het aan het einde wat erg opsommerig. Het is toegankelijk voor een groot publiek, wat op zich een verdienste is. Maar hét boek over het leven én werk van Annie M.G. Schmidt in de context van haar tijd is het niet geworden.

Dat heeft in eerste en laatste instantie te maken met de snelheid waarmee deze biografie tot stand is gekomen. In het interview in de Volkskrant lezen we dat Van der Zijl twee jaar aan het boek heeft

[p. 71]

gewerkt, een periode die zij als volgt omschrijft: ‘Nou, ik kan zeggen: het was leuk. Een achtbaan, dat leven. Af en toe verlangde ik naar een saaie periode, maar die kwam maar niet.’ Dat laatste is jammer, want een moment van rust en reflectie was voor het resultaat beter geweest. Twee jaar voor onderzoek en schrijven is in de serieuze biografiepraktijk ongekend en misschien ook wel ongewenst. De journalist Van der Zijl wilde het nieuws dat zij over Schmidt had vergaard te snel op de voorpagina's van kranten en weekbladen vermeld zien. Het lijkt er ook op dat de biografie vooral op ‘nieuws’ en ‘onthullingen’ gericht is, en dat is voor een gedegen biografie geen goede basis.

Dat ‘nieuws’ heeft daardoor te weinig bedding en wordt te weinig met elkaar in verband gebracht. De noten zijn soms erg karig en er duiken te vaak personages zonder introductie op. Vooral door dat laatste krijgt een groot deel van Schmidts omgeving een schimmig karakter. Het zijn juist de figuren in de omgeving van de held die hem extra reliëf geven, iets wat in deze biografie nauwelijks gebeurt. Van der Zijl beweert alles over de twintigste eeuw te hebben vermeld, maar ook hierin stelt zij teleur. Ik vind haar sociaal-culturele exercities rommelig en achterhaald.

Als zij Schmidt plaatst in de roerige constellatie van de jaren zestig laat zij vooral anderen aan het woord. Beatrijs Ritsema bijvoorbeeld, die in haar Schmidt-necrologie schrijft: ‘Omdat veel van haar teksten geschreven waren lang voor er sprake was van de Revolutie van 1960, is zij het die het bedje heeft gemaakt waar Provo in kon ploffen’. Door dit citaat zonder commentaar op te nemen suggereert de biograaf dat Schmidt het als voorbereider van de ‘Revolutie van 1960’ wint van auteurs die haar daadwerkelijk ondergronds hebben voorbereid: Willem Frederik Hermans, Anna Blaman, Gerard Kornelis van het Reve, Paul Rodenko en de experimentele dichters. Rodenko publiceerde bijvoorbeeld vlak na de Tweede Wereldoorlog essays over obscene literatuur en de schrijver als onruststoker. Hermans was door zijn ‘opruiende’ boek Ik heb altijd gelijk in 1952 al in aanraking met justitie gekomen. Dat overkwam Reve nog eens in 1966 toen hij wegens obsceniteiten en blasfemie voor de rechter moest verschijnen. Over dit zogenaamde ezelproces lezen we vreemd genoeg niets bij Van der Zijl. Dat is des te merkwaardiger, omdat Reve met Schmidt bevriend was. Een betere plaatsbepaling van Schmidt in Nederland vanaf de Tweede Wereldoorlog was hier op haar plaats geweest. Hierover verwacht je van de biograaf ‘nieuws’ dat het particuliere van relaties, abortussen, een kind krijgen en een huisje in Frankrijk overstijgt. Daarmee wordt een biografie volwassen.

Van der Zijl komt op dit punt niet tot nieuwe conclusies, omdat zij zich niet de tijd heeft gegund zich in de recente literatuur over deze periode te verdiepen. Juist over de eerste decennia na de Tweede Wereldoorlog is veel gepubliceerd. De bundel Een stille revolutie. Cultuur en mentaliteit in de lange jaren vijftig onder redactie van Paul Luykx en Pim Slot is daarvan een goed voorbeeld. De biograaf had hierin interessante nieuwe visies op de periode tussen de bezetting en de jaren zestig kunnen ontdekken. In de bibliografie komt dit boek, waarin nota bene ook Schmidt figureert, niet voor. Ook een standaardwerk als De eindeloze jaren zestig. Geschiedenis van een generatieconflict van Hans Righart had op het leeslijstje van Van der Zijl moeten staan.

[p. 72]

Over deze tekortkomingen is tot nu toe in geen enkele kritiek geschreven. Paul Arnoldussen noemt de benadering van Van der Zijl in Het Parool spontaan en neemt voor lief dat de schrijfster daardoor enkele zaken onopgehelderd laat, ‘maar dat is randkritiek’. De Volkskrant publiceerde alleen een interview van Aleid Truijens met de biograaf, waarin heel voorzichtig kritiek wordt verwoord: ‘Een verhaal met veel van zulke prachtige scènes, dat is Anna geworden. Niet een diepgravende analyse van het werk. En al evenmin een doorwrochte studie waarin leven en werk expliciet in een “sociaal-culturele context” bekeken worden. Het zijn twee mogelijke punten van kritiek op het boek. Maar de schrijfster koos welbewust voor de verhalende aanpak.’ In een royale bespreking in Vrij Nederland van Xandra Schutte staat een enkele kritische opmerking: ‘De biografie van Van der Zijl, die traditioneel van geboorte tot dood is opgebouwd en misschien net wat weinig het verband tussen leven en werk legt, laat goed zien in welk opzicht Annie M.G. Schmidt werkelijk subversief was: ze liet zich niet door het leven in de luren leggen.’ Henk van Gelder constateert in NRC Handelsblad van 8 november 2002 ook enkele tekortkomingen, maar die blijken van ondergeschikt belang te zijn: ‘Maar ver boven zulke kanttekeningen uit torent het journalistieke onderzoek, dat aan dit boek ten grondslag ligt. Nieuw is bijvoorbeeld het verhaal van de drastische breuk tussen Annie Schmidt en haar vroegere hartsvriendin Wim Hora Adema, op wier aandringen ze in hun Parool-tijd cabaretteksten, kinderversjes en columns ging schrijven. Hun conflict ging over het feminisme, waarvan Hora Adema de radicale versie aanhing, terwijl Schmidt heel andere ideeën koesterde.’

Anna. Het leven van Annie M.G. Schmidt is breed in de pers besproken, maar vreemd genoeg bijna nergens als biografie. Belangrijk is Schmidts leven. Dat daarover in dit boek onthullingen worden gedaan, maakt de critici blind voor de beperkingen die het als biografie heeft. Schmidt is al tijdens haar leven heilig verklaard en het lijkt erop dat kritiek op haar levensbeschrijving als blasfemisch wordt gezien. Ik ben ervan overtuigd dat een boek als dit over een mindere grootheid uit onze literatuur veel scherper door de kritiek zou zijn beoordeeld. Een boek met veel ‘onthullingen’ is niet per definitie een goede biografie. Want hier ligt toch de zwakte van het boek: het brengt vooral ‘nieuws’. Dat is leuk voor Schmidt en voor Van der Zijl, die over een aantal jaren de verfilmde versie van haar boek in de bioscoop kan bekijken. Daarmee is natuurlijk niets mis en het is haar van harte gegund. Met een meer gedegen wetenschappelijke biografie, die een minder groot publiek bereikt zou hebben, was dat minder snel gebeurd. Toch hoop ik dat die er ook nog eens komt. Want dat heeft ‘de koningin van de Nederlandse jeugdliteratuur’ wel verdiend.

Annejet van der Zijl, Anna. Het leven van Annie M.G. Schmidt (Amsterdam, Nijgh & Van Ditmar 2002)