Biografie Bulletin. Jaargang 13

[p. 13]

Een bijzonder paar
De parallelle levens van Erika en Klaus Mann
Alexandra Paffen

De biografie is een vreemd genre. Mensen leven doorgaans niet alleen of in isolement. Er zijn vaak een of meer personen (familie, vrienden, collega's) die een leven diepgaand beïnvloeden. Zij blijven in een biografie meestal in de schaduw staan of nemen een marginale positie in. Dit kan in sommige gevallen een vertekend, heroïsch beeld opleveren. De grote mannen en vrouwen van de geschiedenis worden beschreven en de personen die achter hen staan, blijven onzichtbaar.

Maar voor een daadwerkelijke dubbelbiografie is natuurlijk meer nodig dan wederzijdse beïnvloeding of gedeelde ervaringen. Men zet twee levens naast elkaar, omdat bepaalde aspecten van die levens afzonderlijk bezien te weinig tot hun recht komen. Of sterker, omdat men via het dubbele perspectief meer tot de kern van beide personen kan doordringen. Door de vergelijking kan men een genuanceerder, maar ook complexer beeld krijgen van de levens en de historische context waarin zij zich bewegen. Voorwaarde is natuurlijk wel dat beide personen zich aan en met elkaar laten meten. Dat er bijvoorbeeld een vergelijkbare hoeveelheid interessant biografisch materiaal voorhanden is, zodat er een uitgebalanceerd dubbelportret tot stand kan worden gebracht. Interessant wordt het als het om twee levens gaat, waarbij er sprake is van verregaande parallellie of verstrengeling. In tegenstelling tot het begrip verstrengeling laat het begrip parallellie ruimte open voor onafhankelijke bewegingen. Deze hoeven niet met elkaar verbonden te zijn, maar kunnen wel betekenisvol zijn voor de gezamenlijke levens. Een voorbeeld is het beroemde boek van Alan Bullock over Hitler en Stalin, getiteld Parallel Lives. Hitler en Stalin hebben elkaar nooit ontmoet, maar hun levens als dictator en de ideologieën die zij representeren, bewegen zich parallel. Literatuurwetenschapster Phyllis Rose richt zich in haar boek over een aantal beroemde Victoriaanse huwelijken ‘or parallel lives as I have chosen to call them’ juist op die twee kanten van parallellie: de verschillen en de overeenkomsten in de verhaallijnen. Er gaat, aldus Rose, met name voor de biograaf - en niet alleen voor de biograaf lijkt me - een fascinatie uit van twee verhalen, of ‘narrative constructs’, over ‘gedeelde’ ervaringen. Het Jaarboek voor Vrouwengeschiedenis, dat een paar jaar geleden ook Parallelle Levens als thema had, voegt hieraan toe dat een parallelle invalshoek de ‘meerstemmigheid in het verhaal over het verleden’ zichtbaar maakt. De romans Possession van A.S. Byatt en The French Lieutenant's Woman van John Fowles passen op geheel eigen wijze ook binnen deze karakterisering van parallellie.

De levens van de Geschwister Erika en Klaus Mann, de twee oudste kinderen

[p. 14]

van Thomas Mann, lenen zich in ieder opzicht uitstekend voor een dubbelbiografie. Hun relatie was als die tussen tweelingen of heel goede vrienden en hun lot voltrok zich parallel, ook als ze niet bij elkaar waren. Hun levens waren verstrengeld. Op zich vertoont een broer-zus relatie, als er niet een te groot leeftijdsverschil is, van nature parallellie. Ze bezoeken dezelfde scholen, hebben vaak gedeelde interesses, dezelfde vrienden, ze bewegen zich binnen hetzelfde milieu, maar meestal scheiden hun wegen zich met het volwassen worden. Erika en Klaus Mann zijn in die zin nooit volwassen geworden en altijd prominent deel blijven uitmaken van elkanders leven. De belangrijkste relatie die ze in hun leven zijn aangegaan, was die met elkaar.

Verstrengeld van jongs af aan

Aanvankelijk ging mijn interesse uit naar één persoon, namelijk Erika Mann. Maar ik merkte al vrij snel dat er constant een uitermate belangrijke figuur op de achtergrond zweefde en dat een van de belangrijkste bronnen van informatie over Erika Mann de autobiografieën en dagboeken van haar broer Klaus Mann waren. De biografe van Erika Mann, Irmela von der Lühe, vermeldt terloops dat Erika Mann zich alleen in de brieven aan haar broer blootgeeft. Deze intensieve briefwisseling is tot nu toe ongepubliceerd. Ook in de diverse biografieën van Klaus kijkt Erika vanaf de zijlijn toe, terwijl zij alleen al in het werk van haar broer een dermate belangrijke plaats inneemt dat een adequate interpretatie van zijn leven niet om haar heen kan. Belangrijker is echter dat een ‘dubbelportret’ van Erika en Klaus Mann ‘simplistische’ voorstellingen en beelden - Erika als sterke, zelfverzekerde, moedige en zelfstandige vrouw en Klaus als de verslaafde, labiele en homoseksuele zoon van Thomas Mann - van hun hardnekkige werkzaamheid ontdoet. Een dubbelperspectief zal niet alleen een beter inzicht in hun levens en werk opleveren, maar vooral ook meer recht doen aan deze uitzonderlijke relatie.

Erika en Klaus Mann werden vrijwel exact één jaar na elkaar geboren op 9 november 1905 en 18 november 1906. Ze groeiden op in München als de twee oudste kinderen van de toen al bekende Duitse schrijver en latere Nobelprijswinnaar Thomas Mann. Hoewel ze geen tweeling waren, leefden ze van jongs af aan in een geheel eigen wereld, met eigen wetten en taboes, eigen liederen en een eigen jargon. Als kinderen speelden ze samen toneel en schreven ze samen gedichten.

Het beeld dat Klaus in zijn autobiografische geschriften heeft geschetst van zijn kinder- en jeugdjaren, laat zien dat er sprake was van een ‘absolute solidariteit’ tussen hem en zijn zus en een gedeelde passie om de wereld te ontdekken: ‘Want op het terrein van het echte leven hoorden Erika en ik bij elkaar; onze solidariteit was absoluut en zonder voorbehoud. We traden als tweelingen op: de volwassenen evenals de kinderen dienden ons als eenheid te accepteren.’¹

In de hete zomer van 1923 vertrokken de toen zeventien-, respectievelijk zestienjarige stiekem naar de bruisende metropool Berlijn. Een jaar later, na het eindexamen van Erika, vestigden ze zich er voor langere tijd. Klaus had de ambitie om schrijver te worden en Erika aspireerde een carrière als toneelspeelster. In 1925 traden ze voor het eerst in het openbaar in het eerste door Klaus geschreven toneelstuk, Anja und Esther. Afgezien van de licht erotische

1 ‘Denn im Bereich des wirklichen Lebens gehörten Erika und ich zusammen; unsere Solidarität war absolut und ohne Vorbehalt. Wir traten wie Zwillinge auf: Die Erwachsenen wie die Kinder hatten uns als Einheit zu akzeptieren.’ Klaus Mann, Der Wendepunkt. Ein Lebensbericht (Reinbek bei Hamburg, Rowohlt 1984)

[p. 15]

inhoud van het stuk, werd het vooral een schandaal omdat de Dichterkinder als zichzelf op de bühne stonden. Bovendien was er vóór de première achter de schermen al sprake van allerlei amoureuze ontwikkelingen met de twee andere hoofdrolspelers, Pamela Wedekind, de dochter van de toneelschrijver Frank Wedekind, en Gustaf Gründgens. Er ontstond een vreemd soort vierhoekrelatie. Twee jaar later stonden ze wederom in deze constellatie op het toneel in het opnieuw door Klaus geschreven en wederom autobiografische stuk Revue zu Vieren.

Een ultieme uiting van de verbondenheid en solidariteit van Erika en Klaus was het toneelstuk Geschwister, dat Klaus als bewerking van de roman Les enfants terribles van Jean Cocteau in 1930 schreef. Het stuk gaat over de intieme relatie tussen een broer en zus die in een geheel eigen wereld leven en vrijwel volledig van de buitenwereld zijn afgesloten. Aanvankelijk zouden de Geschwister samen de hoofdrollen voor hun rekening nemen, maar Klaus trok zich, waarschijnlijk om een nieuw schandaal uit de weg te gaan, op het laatste moment terug. In deze jaren werden de grenzen tussen privé en publieke sfeer voor het eerst overschreden. De kritische theaterrecensent Herbert Ihering schreef destijds: ‘Er bestaat niets persoonlijks dat zij niet prijsgeven. Hun leven één groot interview. Hun werkzaamheid één grote kroniek. Hun belevenissen één grote documentaire.’²

Erika en Klaus genoten met volle teugen van alle aandacht. Toen ze in 1927 een reis naar Amerika, Hawaï, Japan, Korea en Rusland maakten, presenteerden ze zich bij wijze van publiciteitsstunt als tweeling en haalden als ‘literary Mann twins’ opnieuw de krantenkoppen. Op basis van hun persoonlijke reiservaringen schreven ze hun eerste reisboek, Rundherum. De jaren na 1927 stonden geheel in het teken van gezamenlijk ondernomen reizen. In 1930 verscheen een reisboek over de Franse en Italiaanse Rivièra. Twee jaar later begonnen ze aan een reisboek over Scandinavië, maar de opkomst van het nationaal-socialisme maakte aan al hun ondernemingen een einde.

De machtsovername van Hitler in maart 1933 zorgde in de maanden en jaren die volgden voor de emigratie van duizenden intellectuelen, onder wie de gehele familie Mann. In tegenstelling tot veel van hun kennissen en collega's werd het exil voor Erika en Klaus geen breukervaring. Er veranderde van buitenaf gezien weinig aan hun toch al provisorische manier van leven. Ze bleven schrijven, optreden en reizen, de drie basiselementen van hun parallelle bestaan. Toch was er een cruciaal verschil. Vanaf het moment dat zij Duitsland verlieten stonden hun levens in het teken van het politieke engagement: de actieve strijd tegen Hitler en de nationaal-socialisten.

Erika had vlak voordat Hitler aan de macht kwam het literair-politiek cabaret Die Pfeffermühle opgericht. Het voltallige cabaretensemble volgde Erika Mann in exil en zij verhief steeds duidelijker haar stem tegen het Derde Rijk. Klaus begon een paar maanden nadat hij Duitsland had verlaten met het uitgeven van het emigrantentijdschrift Die Sammlung, dat zich ook duidelijk tegen het nationaal-socialisme keerde. Hoewel zus en broer nu hun eigen weg gingen, bleven ze nauw betrokken bij elkaars ondernemingen. Klaus schreef teksten voor Die Pfeffermühle en Erika volgde kritisch de nummers van Die Sammlung. In 1936 vertrokken ze samen naar

2 ‘Nichts Privates existiert, das sie nicht preisgeben. Ihr Leben ein einziges Interview. Ihre Tätigkeit eine einzige Chronik. Ihre Erlebnisse ein einziges Journal.’ Fredric Kroll (Hrs), Klaus Mann-Schriftenreihe, Bd. 2: 1906-1927. Unordnung und früher Ruhm (Wiesbaden, Edition Klaus Blahak 1977)

[p. 16]

Erika en Klaus Mann, 1930

Amerika vanwege de toenemende spanningen in Europa. Hier begonnen ze weer samen te schrijven en samen lezingen te geven. Zo reisden ze in 1938 naar het front van de Spaanse burgeroorlog en publiceerden ze in diverse bladen over hun ervaringen. Deze belevenissen kwamen ook terecht in hun in 1939 verschenen boek Escape to Life, een soort ‘who is who in exil’. Dit boek werd een bestseller vanwege de combinatie van persoonlijke presentatie met verhaaltjes en anekdotes over beroemde emigranten als Brecht, Einstein en natuurlijk hun vader. Het bevatte een duidelijke politieke boodschap: de oproep aan Europa maar vooral aan Amerika om de strijd aan te binden met het nationaal-socialisme. In 1940 verscheen nog een boek van hun hand, The Other Germany, over de problematische Duitse geschiedenis. Net als in hun andere werk maakten ze ook in dit boek gebruik van een populair beeldend taalgebruik, veel persoonlijke beschrijvingen en slogans.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog scheidden hun wegen zich opnieuw, maar deze keer voor langere tijd. Ze bleven echter geestelijk nauw met elkaar verbonden en waren tijdens de oorlog beiden, weliswaar op verschillende fronten, werkzaam als oorlogscorrespondent in dienst van het Amerikaanse leger. Tegen het einde van de oorlog en na de oorlog ontstonden nog vele gezamenlijke plannen en projecten, die echter niet meer werden uitgevoerd. De zelfmoord van Klaus in 1949 luidde in veel opzichten ook het einde van het leven van Erika in. Ze trok zich vrijwel volledig uit het publieke toneel terug. Tot aan de dood van haar vader in 1955 functioneerde ze als zijn rechterhand, en daarna hield ze zich vrijwel uitsluitend bezig met zijn nalatenschap en die van haar broer.

De enscenering van een relatie

Erika en Klaus Mann vormden een bijzonder paar. Ze werden niet alleen door de tijd gevormd waarin ze leefden, maar hebben aan die tijd ook vorm gegeven. Bestaat er in de geschiedenis een vergelijkbaar broer-zusterpaar? Op zich zou men alleen al aan de hand van primaire bronnen, hun gepubliceerde en ongepubliceerde werk, hun briefwisseling en de autobiografieën en dagboeken van Klaus, een rijkelijk gevulde dubbelbiografie kunnen schrijven. Door je te concentreren op datgene wat ze samen gedaan hebben, kun je echter gemakkelijk voorbij gaan aan het interessantste aspect van deze relatie: de manier waarop Erika en Klaus zichzelf hebben geënsceneerd.

Van jongs af aan hebben zij zelf gestalte gegeven aan de mythe van hun symbiotische relatie. Zij hebben voor de buitenwereld, maar ook voor zichzelf,

[p. 17]

nooit afbreuk aan die mythe gedaan of willen doen. Afgezien van het geschreven beeld dat reeds zo dominant in de eerste autobiografie van Klaus, Kind dieser Zeit (1932) opduikt, bestaan er ook vele foto's waarop beiden versmelten als een androgyne eenheid. Op een foto uit 1930 gaan het mannelijke en het vrouwelijke vloeiend in elkaar over. Maar ook jaren later in 1939 presenteren ze zichzelf, op de foto voor de eerdergenoemde boeken Escape to Life en The Other Germany, nog als zodanig aan de buitenwereld.

Klaus was de voornaamste drijfveer achter de mythe van de onafscheidelijke Geschwister. Ook in zijn autobiografie Der Wendepunkt uit 1949 heeft hij geen afstand genomen van dit beeld, hoewel er toen toch al sprake was van enige verwijdering. Dat zij echter beiden ook de behoefte voelden om tegenover elkaar hun bijzondere band te stileren, blijkt bijvoorbeeld uit het volgende brieffragment. In 1932 schreef Klaus aan Erika: ‘Op de ene hand de hele wereld, op de andere jij - en zie, het houdt elkaar in zwevend evenwicht.’³

Hoewel de brieven van Erika aan Klaus tot haar meest liefdevolle en openhartige behoren, werd zij zelden zo persoonlijk als hij. Zijn dood verscheurde haar echter. Zo schreef ze aan een goede vriendin: ‘Wij waren immers delen van elkaar, zo zeer, dat ik zonder hem eigenlijk helemaal niet besta.’⁴

Klaus heeft de mythe niet alleen in zijn autobiografieën, maar ook in zijn fictieve werk in stand gehouden. Behalve in eerdergenoemde toneelstukken is de relatie met Erika literair verwerkt in diverse romans, zoals Treffpunkt im Unendlichen (1932) en Vergittertes Fenster (1937). Deze laatste novelle bewerkte zijn zus jaren later tot een scenario. In zijn autobiografie beschrijft

Erika en Klaus Mann, 1939

Klaus hoe hij en zijn zus in 1930 tijdens één van hun vele reizen hun eerste bad trip beleven in de stad Fez in Marokko. Deze episode is tot in detail en uiterst indringend terug te vinden in zijn roman Treffpunkt im Unendlichen. De hoofdpersonages Sebastian en Sonja, gemodelleerd naar de Geschwister, bewandelen parallelle levenswegen, ze beoefenen vrije beroepen - schrijver en toneelspeelster - en ze geloven in de vrije liefde, zonder dat ze elkaar kennen. Ze worden gedreven door dezelfde onrust, totdat ze elkaar in Marokko ontmoeten. Hier bezwijkt Marion aan de gevolgen van overmatig drugsgebruik. Sebastian blijft verloren achter. Klaus Pringsheim, de oom van Klaus en Erika, en hun moeders tweelingbroer, schreef over Treffpunkt im Unendlichen aan zijn neef: ‘De hasjroes is echt prachtig en Eri's [Erika's] dood erg grote klasse, je kunt wel zeggen dat die een schok teweegbrengt.’⁵

Klaus zette hiermee een familietraditie

3 ‘Auf der einen Hand die ganze Welt, auf der anderen Du - und es hält, siehe, im schwebenden Gleichgewichte.’ Erika Mann, Briefe und Antworten 1922-1950 (München, dtv 1988)

4 ‘Waren wir doch Teile von einander, - so sehr, dass ich ohne ihn im Grunde gar nicht zu denken bin.’

5 ‘Der Haschischrausch ist echt prächtig und Eri's [Erika's] Tod ganz große Klasse, man kann sagen, er wirkt erschütternd.’ Fredric Kroll, Nachtwort, in Klaus Mann, Treffpunkt im Unendlichen (Reinbek bei Hamburg, Rowohlt 1999)

[p. 18]

voort: het omzetten van leven in werk, van feit in fictie. Maar Erika en Klaus hebben ook hun eigen leven naar familietradities gemodelleerd. Met name Klaus was van jongs af aan gefascineerd door de geheime wereld waarin zijn moeder en haar tweelingbroer leefden: ‘De gesprekken tussen de beiden wemelden van geheime formules, tedere toespelingen, raadselachtige grappen. De twee zonderlinge kinderen leken in hun eigen wereld te leven - beschermd door hun rijkdom en hun humor, bewaakt en verwend door bedienden en verwanten.’⁶

Het thema van de intieme, incestueuze, broer-zusterrelatie speelde een belangrijke rol in het leven en werk van diverse leden van de familie Mann. Thomas Mann verwerkte de bijzondere relatie van zijn vrouw en haar broer in de novelle Wälsungenblut. Erika zou op basis van deze novelle een scenario schrijven. Thomas Mann zelf had een bijzondere band met zijn zus Lula, en zijn broer Heinrich heeft de intieme relatie met zijn zus Carla verwerkt in zijn roman Die Jagd nach Liebe uit 1903. Erika en Klaus hadden dus van jongs af aan een reële en fictieve werkelijkheid waaraan ze zich konden spiegelen.

De levens van Erika en Klaus Mann bewegen zich op verschillende niveaus parallel. Op het meest basale niveau treft men hun gezamenlijke biografische nalatenschap aan. Met behulp van de autobiografieën en dagboeken van Klaus en vele andere bronnen kan men het reilen en zeilen van deze boeiende relatie in kaart brengen. Dan ziet men dat de parallellie veel dieper gaat dan het samen schrijven, optreden en reizen. Niet alleen waren hun levensstijlen volledig met elkaar in harmonie. Beiden hebben een in alle opzichten - dus niet alleen seksueel - ongebonden provisorisch bestaan geleid, waarin geen ruimte was voor burgerlijke vastigheid. Daarnaast bezit hun leven alle elementen van een toneelstuk waarin feit en fictie al zeer vroeg vloeiend in elkaar overgaan. Zij hebben beiden voor zichzelf en voor de buitenwereld die verstrengeling, die symbiose tot het laatste moment overeind willen houden.

6 ‘Das Gespräch zwischen den beiden wimmelte von geheimen Formeln, zärtlichen Anspielungen, rätselhaften Scherzen. Die zwei seltsamen Kinder schienen in einer Welt für sich zu leben - beschützt von ihrem Reichtum und von ihrem Witz, bewacht und verwöhnt von Bedienten und Verwandten.’ Klaus Mann, Der Wendepunkt. Ein Lebensbericht (Reinbek bei Hamburg, Rowohlt 1984)

Literatuur:

Corrie van Eijl (red.), Parallelle levens. Jaarboek voor vrouwengeschiedenis 1988 (Amsterdam, Stichting Beheer IISG 1998)

Irmela von der Lühe, Erika Mann. Eine Biografie (Frankfurt am Main, Fischer 1996)

Phyllis Rose, Parallel Lives. Five Victorian Marriages (Londen, Vintage 1994 [1983])