Biografie Bulletin. Jaargang 12

[p. 134]

Kastanjebomen op het plein
De biografie van illustrator Johan Isings
Karl Catteeuw

De schoolplaten van Johan Isings hebben generaties schoolkinderen beïnvloed. In de jaren zeventig vond een Isingsrevival plaats, geleid door de journalist Jan Niemeijer. Deze Isingsfan publiceerde vorig jaar de biografie van Isings. Daarin toont hij minder interesse voor de betekenis van het werk van de beroemde illustrator dan voor zijn levensgeschiedenis.

Kees Fens herinnert zich nog goed waar zijn historische passie begon: ‘Het is 1940 en ik zit in de vierde klas van de lagere school. Een rooms-katholieke school in Amsterdam-West, de Broeders van Maastricht. Wij hebben geschiedenis. De broeder hangt een plaat voor het bord. De titel heb ik onthouden als “Het leven in het Middeleeuws klooster”. In mijn herinnering stond de afbeelding van de kloosterschool links onder op de plaat. Misschien heb ik die het scherpst onthouden doordat ze mij de mogelijkheid tot identificatie gaf. “Als ik toen had geleefd, had ik op die school willen zitten”, zei ik tegen de jongen naast mij. Dat heb ik nooit vergeten.’

Platen hebben altijd al geholpen om een uitleg te verduidelijken, vooral wanneer het onderwerp ver weg en lang geleden lag. De pedagoog Johann Pestalozzi (1746-1827) dankte zijn reputatie grotendeels aan het Anschauungsunterricht: hapklare brokken uit de grotemensen-werkelijkheid werden niet alleen als illustratie gebruikt, maar ook om de opmerkzaamheid van de leerlingen aan te scherpen. Rond het midden van de negentiende eeuw ontstond er in de Westerse wereld een leermiddelenindustrie die inspeelde op de toenemende verschoolsing en pedagogisering. Handelaren deden hun profijt met de opkomst van kant-en-klare onderwijsbare ‘werkelijkheid’, en een toenemend aantal scholen gebruikte in het buitenland vervaardigde wandplaten om hun professionalisering te veruitwendigen - ook tegenwoordig symboliseren computerklassen, laboratoria en websites de moderniteit van een school, hoewel ze vaak even onpraktisch worden gebruikt als de schoolplaten van weleer.

Mooi

Vanaf 1860 begon de Groningse uitgeverij Wolters zelf schoolplaten te maken, twee decennia later gevolgd door Belgische bedrijven. Die eigen productie stimuleerde vreemd genoeg de import van buitenlands materiaal. Italiaanse, Duitse en Deense platen werden met opgekleefde onderschriften

[p. 135]

aan scholen in de Lage Landen verkocht: een Europese curriculumeenmaking avant la lettre. De eerste Pestalozziaanse platenreeksen verzamelden huis-, tuin- en keukenvoorwerpen die de leerlingen correct moesten benoemen, ontleden en vergelijken. Een min of meer juist perspectief, aantrekkelijke kleuren of verhaalstof ontbraken. Vanaf het laatste kwart van de negentiende eeuw huurden de schooluitgevers bekende kunstenaars in. Hun platen moesten niet enkel een ideale, duidelijke wereld voorhouden, ze moesten voortaan ook mooi zijn. En wie met zijn hoofd niet bij de les was, werd door de dramatische en kleurrijke beelden tot belangstelling verleid. Fens dankt er zijn carrière aan.

Het schoolfonds van de uitgeverij Wolters had veel succes, omdat het over een ploeg uitstekende illustratoren beschikte. Zelfs de behoudsgezinde Vlaamse schoolpers prees de beeldenpracht van de boekjes en platen uit het protestantse Noorden. M.A. Koekkoek zorgde voor biologieprenten; Cornelis Jetses voor het materiaal over Ot en Sien en Aap-Noot-Mies, en J.H. Isings voor de geschiedeniskundige uitgaven. De kwaliteit van de prenten maakt dat ze nog steeds worden uitgegeven, en in tentoonstellingen en musea worden gebruikt. Over één van deze tekenaars, de geschiedenis-illustrator Johan Isings, verscheen onlangs een biografie.

Hemdsknopen

Johan Hermann Isings (1884-1977) werd in een streng gereformeerd Amsterdams bakkersgezin geboren. Als leerling-decoratieschilder volgde hij 's avonds tekenlessen en maakte hij enkele illustraties voor jeugdromans. Hoewel een groot bewonderaar van het impressionisme, hanteerde hij in zijn eigen

Johan en Elisabeth Isings met hun dochtertjes Clasina en Hermine

creaties een gedetailleerde, academisch aandoende stijl met fijne arceringen. Via Jetses, die hij om advies had gevraagd, kwam hij in contact met Wolters. Zijn voornaamste opdracht voor die firma bestond uit het maken van grote geschiedkundige platen in aquarel, waarvan hij er tussen 1911 en 1970 vierenveertig maakte.

Isings' prenten blonken uit door grondig onderzoek. Zijn schetsen legde hij aan historici voor, wat tot een overvloed aan details leidde: niets werd door rookpluimen of schaduwpartijen verdoezeld, alles moest kloppen, van de hemdsknopen tot de gevels op de achtergrond. Middeleeuwse stadsbeelden waren nauwkeurige legpuzzels van bewaarde middeleeuwse huizen uit verschillende steden, van Brugge tot Groningen. Isings, die de onderwerpen in overleg met de Wolters-directie bepaalde, legde een duidelijke voorkeur aan de dag voor

[p. 136]

Robinson Crusoe
Uit: Het ruisende woud

de zeventiende eeuw, voor geweldloze taferelen (hij slaagde er steevast in om veldslagen te tonen net vóór of nadat ze plaatsvonden) en voor stevige composities met duidelijke voor- en achtergrond, hoofdrolspelers en figuranten. Het opvallendst is de netheid van Isings' platen: in zijn straatbeelden en interieurs was geen plaats voor vuil, roest, gemors of drek. Zelfs een tafereel met de oude en haast failliete Rembrandt van Rijn werd verrijkt door een bontmantel en een enorm grote werkkamer. Isings hield zo veel van geschiedenis dat hij haar mooi maakte.

Kluizenaarsbestaan

Isings' liefde voor de geschiedenis kan ongetwijfeld door zijn karakter worden verklaard. Hij was een teruggetrokken man, die het stadsleven voor het landelijke Soest verruilde. De plotselinge dood van zijn vrouw, zijn zoontje en een pasgeboren tweeling in 1916 maakte hem nog meer teruggetrokken. Na de familiale rampspoed woonde hij een tijdje bij de familie Jetses en verloor hij zichzelf in zijn werk. Hij had weinig sociale contacten (hij weigerde een telefoon in huis te nemen en liet soms geen bezoek binnen) en was een kluns in huishouden en tuin. Zijn belezenheid was zo groot dat hij historici verraste met zijn kennis van historische kledij en architectuur. Zijn rotsvaste geloof had door het gezinsleed een stevige duw gekregen, waardoor hij niet langer in een kerkgemeenschap kon aarden. Met zijn tweede gezin hield hij daarom zelf gebedsstonden.

Dat gezin werd een thuis waar hij moeilijk uit loskwam. Wanneer hij voor studie van landschappen, bibliotheken of stadszichten moest reizen, keerde hij liefst dezelfde dag nog terug naar huis. De kinderen mochten de lagere school niet bezoeken, omdat hij weigerde hen te laten inenten; ze kregen huisonderwijs. De bezorgdheid van de ouders ging zo ver dat de kinderen werd verboden om te schaatsen en te zwemmen. Zoon Hans noemde het in harde uitspraken een kluizenaarsbestaan, en de oudste dochter Clasina liet zich ook niet mals over de besloten opvoeding uit.

De biograaf daarentegen is opvallend mild. Jan A. Niemeijer, een voormalig Gronings journalist, heeft naam gemaakt als de promotor van de Ot & Sien-revival in de jaren 1970. Uitgaven als De wereld van Cornelis Jetses, Kijk, Ot en Sien, Kinderen van het platteland en Leven op het platteland zorgden voor een heropleving van de ‘goeie oude schooltijd’ zoals die ook door Willem Wilmink werd bezongen:

[p. 137]

Een stad in de Middeleeuwen. Historische wandplaat.

Ach, zou die oude school er nog wel zijn,
kastanjebomen op het plein,
de zware deur,
platen van ridders met een kruis
en van Goejanverwellessluis
geheel in kleur.

Slag bij Nieuwpoort

Niemeijer schrijft vooral over het leven van ‘zijn’ Isings en minder over zijn betekenis als illustrator. Dankzij zijn werk over Jetses, gebaseerd op het ruime Wolters-archief, was Niemeijer niettemin de uitgelezen man om ook de biografie van Isings te schrijven: om Isings te kennen, moet je zijn boezemvriend Jetses onderzoeken, en vice versa. Het is daarom vreemd dat hij de merkwaardige parallellen in de levenslopen van beide mannen amper te berde brengt. Zowel Jetses als Isings waren romantische zielen die een voorkeur hadden voor het leven in een kraakheldere natuur en een folkloristisch verleden. Bovendien waren ze beiden diepgelovig maar niet kerkelijk, en waren ze geen van beiden vlot in omgang.

Niemeijers boek over Isings is grotendeels chronologisch opgebouwd. Het archiefonderzoek bracht enkele pareltjes aan het licht: hoe de jonge gevelschilder Isings diep onder de indruk raakte van de wandplaten van Rochussen toen hij ooit in een klaslokaal een raam moest herstellen; de wanhoop wanneer het schilderen van een plaat maandenlang aansleepte, de uitgever ongeduldig werd en de correspondentie bitsig; de herziene versies van een middeleeuws klooster, waarin steeds weer een paar historische blunders glipten. Soms wordt de verheerlijking van Isings' werk vervelend; de kunsthistoricus Ernst van de Wetering kon op één prent een tiental onjuistheden aanwijzen. Dat echter blijft in de biografie onvermeld.

Hoewel hier en daar enkele storende

[p. 138]

germanismen staan, leest het boek vlot en makkelijk - wellicht is dat het resultaat van de liefde voor het onderwerp en het vakmanschap van een oud-journalist. Het boek bevat prachtige en overvloedige illustraties, en ook een grote hoeveelheid foto's, brieven, schetsen en afgewerkte tekeningen. De uitgeverij Kok, de auteur en de archieven (met op kop dat van Wolters) verdienen een pluim voor de vormgeving.

Niemeijer verzuimde echter buiten de Wolters- en Isingsarchieven te treden. Hij blijft steken bij de driehoek Isings-Jetses-Wolters, en gaat niet in op de ontwikkelingen in de wereld van de schoolillustraties. Hij rept met geen woord over andere, concurrerende wandplatenreeksen. Isings werd reeds tijdens zijn leven, maar vooral postuum gecanoniseerd, recent zelfs in een Teleac-radioserie. Maar ook daarover zwijgt de auteur. Net als over het gebruik en de verspreiding van schoolwandplaten: geen woord over de pedagogische pers, over onderwijsrichtlijnen of de uitrusting van scholen. Een enkele keer steekt hij de loftrompet over de onbegrensde voordelen van de Isingsplaten. Zo werd in Duitsland een prent over de slag bij Nieuwpoort (1600, Nederlanden tegen Spanje) door uitgeverij Höpfel verkocht als de dodelijke verwonding van Tilly (1632, Breitenfeld) in de Dertigjarige Oorlog. Het veelzijdig gebruik van de platen maakt duidelijk dat de schoolse functies van de plaat belangrijker waren dan de historische inhoud. Het beeld moest netjes, gedetailleerd, belangrijk en mooi zijn. Historische correctheid was minder belangrijk. Ideaal was belangrijker dan levensecht. Meestal beperkt Niemeijer zich echter tot het wedervaren van zijn hoofdrolspeler. Even spijtig is het dat Isings slechts summier wordt gesitueerd in de negentiende-eeuwse traditie van de historische schilderkunst, waarin theatrale scènes vol heroïek werden opgezet om het nationalisme te voeden. Het boek bevat een compleet bibliografisch overzicht van Isings' illustratiewerk, maar oorspronkelijk commentaar op de platen ontbreekt. Het boek gaat te veel over Isings en zijn werk, en te weinig over zijn tijd en betekenis.

Gemiste kansen, zeker. Niettemin is dit boek goed voor tweehonderdvijftien bladzijden bladerplezier, ontdekkingen en mooi gereproduceerde prenten. De geschiedenis van leermiddelen, die dicht staat bij de geschiedenis van de lespraktijken van de laatste anderhalve eeuw, wordt er door verrijkt. Omdat het niet vaak gebeurt dat onderwijsgeschiedenis zo'n mooi boek oplevert, zij de biograaf zijn omissies vergeven.

Jan Niemeijer, J.H. Isings. Historieschilder en illustrator (Kampen, Kok 2001)

Johan Isings, eind jaren zeventig