Biografie Bulletin. Jaargang 11

[p. 236]

Dramatische punten en logische lijnen
De politieke keuzes van Jacques van Tol en Simon Carmiggelt
Henk van Gelder

Voor alle duidelijkheid begin ik met het intrappen van een open deur. Namelijk deze: de biograaf die zijn hoofdpersoon op diens woord gelooft, is geen goede biograaf. Hij praat zijn onderwerp na en dan vind ik hem geen biograaf meer, maar een ghostwriter - en ik kan het weten, want ik heb twee keer, met groot plezier, als ghostwriter gefungeerd bij iemand die z'n memoires wilde publiceren. Een werkgroep ghostwriters is echter bij mijn weten nog niet opgericht.

Dramatisch gesproken zijn het inderdaad mooie wendingen: het plotselinge moment van inkeer, het keerpunt in een mensenleven. Maar ik geloof eerlijk gezegd dat zulke drastische wendingen in weinig mensenlevens voorkomen. Ze doen me enigszins denken aan het genre vie romancée, dat nauwelijks meer voorkomt, en daarin werden ze in de meeste gevallen uit de duim gezogen. Hetzij door de hoofdpersoon zelf, die er in een eerder stadium mondeling of schriftelijk verslag van had gedaan om zijn levensverhaal wat spannender te maken, of door de dienstdoende biograaf die zulke momenten achteraf graag construeerde ten behoeve van een smeuïg relaas. Mijn ervaring luidt dat het nuttiger is naar een logische lijn in iemands leven te zoeken dan naar een radicale wending. Dat maakt het verhaal misschien wat minder spannend, maar in elk geval een stuk aannemelijker.

Als ik bijvoorbeeld probeer te bedenken waarom Simon Carmiggelt en zijn broer Jan in juni 1940 om principiële redenen zijn opgestapt bij Het Volk, terwijl de meeste andere Nederlandse journalisten toen nog helemaal niet zo ver waren en in negen van de tien gevallen zelfs de hele oorlog door op hun post zijn gebleven, dan dienen de mogelijke verklaringen zich ruimschoots aan. Het was natuurlijk wèl een dramatisch moment en zo heb ik ook geprobeerd het te beschrijven, maar het kwam niet - als een keerpunt - uit de lucht vallen. Ga maar na: sociaal-democratisch gezin, artistiek vooruitstrevend milieu, veel contact met Duitse vluchtelingen - het kon bijna niet anders of de gebroeders Carmiggelt wisten heel goed dat het volkomen fout zou gaan. En daar kwam bovendien nog bij, dat dat voor de redacteuren van Het Volk eerder duidelijk was dan bij andere kranten. Het Volk werd immers, als onderdeel van de arbeidersbeweging, meteen door de bezetters onder fout toezicht gesteld. Terwijl de andere kranten particuliere bedrijven waren, die tot diep in de oorlog met pappen en nathouden hun bestaan wisten te rekken.

[p. 237]

Veel moeilijker heb ik het gehad met de foute, maar geniale tekstdichter Jacques van Tol. Iets van een lijn was er wel: al in het begin van de jaren dertig heeft hij in ‘De Kleine Man’ voor Louis Davids, maar ook in een aantal andere versjes en liedjes, geschreven dat het niets uitmaakt of je door de hond of de kat gebeten wordt. Dat waren dus de instincten van een wezenlijk apolitieke man.

Maar waarom heeft hij dan in 1939 toch één cruciale politieke keuze gedaan? Waarom bleef hij niet gewoon, zoals hij altijd had gedaan, aan de kant staan? Waarom werd hij lid van de NSB? Zelf heeft hij na de oorlog een verklaring afgelegd, die te vinden is in het dossier Van Tol dat tot voor kort bij het ministerie van justitie lag. Hij zegt daarin dat de NSB van plan was een grote schoonmaak te organiseren in de amusementsbranche, waarin de meeste mensen in de jaren dertig een armoedig bestaan hadden door beunhazerij en slechte arbeidsvoorwaarden. Dat klopt, er is in de oorlog inderdaad gewerkt aan betere contracten voor de artiesten - op voorwaarde dan, dat ze niet joods waren.

Maar dat was mij toch iets te rationeel. Er moest meer zijn. Rancune jegens Louis Davids die al die topnummers op zijn naam zette? Ik geloof het niet, de heren waren redelijk bevriend, en bovendien handelde Davids geheel volgens afspraak. Van Tol incasseerde liever een contant bedrag voor een tekst (en verkocht daarmee ook de auteursrechten) dan dat hij vasthield aan zijn naam en maar moest afwachten wat zo'n nummer in de loop der jaren zou opleveren. Er was geen sprake van dat Davids hem die regeling opdrong. Hij koos er zelf voor. Misschien valt verder nog te zeggen dat zo'n apolitieke man bij uitstek paste bij een organisatie die in wezen óók antiparlementair en apolitiek was. De NSB noemde zichzelf immers geen partij, maar een beweging. Maar het blijft een raadsel waarom iemand die anders nooit koos, opeens een keuze heeft gemaakt. En dan óók nog de verkeerde. Ik ben er, kortom, niet helemaal uitgekomen.

Overigens: wie naar materiaal zoekt om een bepaalde hypothese te bevestigen, kan ook het tegenovergestelde vinden.

Simon Carmiggelt, 1947

[p. 238]

Simon Carmiggelt is na zijn ontslag bij de krant, om den brode, ook nog even perschef geweest bij het Residentie Tooneel in Den Haag, waar veel vrienden van hem werkten. Toen ik met de biografie bezig was, suggereerde iemand van het Theater Instituut me om bij het NIOD eens te kijken in het archief van het Residentie Tooneel. Daar kwam begin 1941 het moment waarop iedereen zich moest aanmelden voor de Kultuurkamer. En men zou zich kunnen voorstellen dat Carmiggelt zich daaraan, net als alle anderen, niet aan had onttrokken. Het zou weliswaar een piepklein smetje op zijn vlekkeloze oorlogsreputatie zijn geweest, maar wel heel menselijk. Per slot van rekening had hij daar een vrij onschuldig baantje. Het was begrijpelijk geweest als hij getekend had.

Maar wat vond ik? Een brief van het foute ministerie van Volksvoorlichting en Kunsten aan de directie van het Residentie Tooneel, begin 1941. Iedereen van het gezelschap had zich nu aangemeld, aldus de dienstdoende ambtenaar: de acteurs, de technici, de administratie, iedereen behalve de perschef S.J. Carmiggelt. En of de heren dat nog even in orde konden maken.

Welnu, uit andere bronnen wist ik dat Carmiggelt een week later bij het Residentie Tooneel is vertrokken. Hij was dus echt brandschoon. Niet omdat er in zijn leven een keerpunt optrad, maar juist omdat het paste in de logische lijn. Een keerpunt suggereert een wending die nauwelijks kan worden verklaard, terwijl een keuze voortkomt uit een bepaalde levensinstelling die door de biograaf onder woorden moet worden gebracht.

Ik vond die brief in het archief van het Residentie Tooneel een mooie vondst, die uit onverwachte hoek bevestigde dat mijn hoofdpersoon ook in oorlogstijd consequent was geweest. En misschien ben ik het daarom zo van harte oneens met Chris van der Heijden, volgens wie alles in de oorlog grijs is geweest. Mij lijkt dat een onzinnige stelling. Er bestond wel degelijk wit en er bestond ook zwart. Het was niet veel, maar het was er wel. Aan de ene kant stond Jacques van Tol en aan de andere kant Simon Carmiggelt. Niet voor niets vond Carmiggelt het in 1964 een onverteerbare gedachte dat Wim Sonneveld in zijn eerste onemanshow een nummer van Carmiggelt deed (‘Kroketten’) en óók, hoewel uiteraard anoniem, twee teksten van Van Tol: ‘Ome Thijs’ en ‘Haal het doek maar op’.

Sonneveld heeft in de oorlog gewoon doorgewerkt, als iemand uit het grote grijze middengebied. Carmiggelt en Van Tol hebben echter een duidelijke keuze gemaakt. Wie, zoals Van der Heijden, probeert dat kapot te relativeren, pleegt geschiedvervalsing. Maar dat is een ander onderwerp voor een andere bijeenkomst.