Biografie Bulletin. Jaargang 11

[p. 140]

Leven zonder dogma
Vijf portretten van bekende Nederlandse vrijmetselaars
Anton van de Sande

Een goede biografie begint met een inleiding waarin de auteur verantwoording aflegt over de keuze en aanpak van zijn onderwerp. Dat levert vaak boeiende beschouwingen op. De ‘Introductie’ in de opstellenbundel over Nederlandse vrijmetselaren van Gilles Borrie vormt daarop geen uitzondering. Wat lezing ervan in dit geval extra interessant maakt, is dat er een nieuwe categorie van levensbeschrijving in ten doop wordt gehouden: de maçonnieke biografie. Dat juist Borrie de receptuur ervan heeft bedacht, is eigenlijk niet zo verwonderlijk. Al ruim veertig jaar is hij actief in de Nederlandse vrijmetselarij; een bevlogen maçon die als lid van het hoofdbestuur de Orde heeft leren kennen als zijn broekzak.

Over vrijmetselarij zijn in de loop der jaren heel wat boeken verschenen. In het beste geval wordt daarin aan niet-ingewijden in bevattelijke termen uitgelegd wat de historische achtergronden zijn, hoe ze is georganiseerd en welke inhoud de logebroeders eraan geven. Meestal komt daarbij ook ter sprake dat het inwijdingsgenootschap in de loop der tijd heel wat weerstanden heeft ontmoet bij de buitenwacht, niet in de laatste plaats bij de katholieke kerk en de totalitaire regimes. Evenmin zal onvermeld blijven dat de loges een prominente rol hebben gespeeld in de verspreiding van verlichte denkbeelden in de Westerse wereld en haar koloniën. Vrijmetselaren leggen tegenwoordig graag uit dat er niets ‘geheimzinnigs’ kleeft aan hun allusieve spel met symbolen en ritualen; het is een beproefde methode om te komen tot gezamenlijke en persoonlijke bezinning op de levenshouding, een uitnodiging tot het beoefenen van ‘levenskunst’ als het ware. Zinspelend op de bouw van de tempel van Salomo, beschouwt de maçon wereld en leven als een te voltooien bouwwerk, een ideëel en praktisch streven waarin voor dogma's en vooroordelen die de mensheid verdeeld houden geen plaats is weggelegd. Het heeft overigens lang geduurd voordat professionele onderzoekers serieuze belangstelling voor dit cultureel fenomeen gingen tonen. Pas sinds de jaren zeventig valt daarin een kentering te bespeuren. De meeste wetenschappelijke publicaties hebben betrekking op sociabiliteitsonderzoek, waarbij met name de politieke en maatschappelijke herkomst van de logeleden aandacht krijgt. Dat is ook niet zo verwonderlijk: juist ledenlijsten zijn in de vrijmetselaarsarchieven ruim voorhanden en doorgaans vormen die de

[p. 141]

gemakkelijkste ingang voor nader onderzoek. Veelal blijft zo echter de vraag onbeantwoord waarom de afgelopen driehonderd jaar elke generatie opnieuw ‘mannen van goede naam’ zich tot de loge voelden aangetrokken. Evenmin wordt op die manier duidelijk of er verband bestaat tussen iemands vrijmetselaarschap en zijn optreden in het openbare leven. Aangezien de beleving van het rituaal een hoogst individuele aangelegenheid is en elke maçon er zijn eigen invulling aan kan geven - de vrijmetselarij is immers geen ideologie maar een zoekproces - ligt het voor de hand dat juist de biografische methode ons hier verder op weg kan helpen. De ‘maçonnieke biografie’ lijkt me zeer geschikt om in kaart te brengen hoe vrijmetselaren hun lidmaatschap hebben beleefd, wat hun onderlinge contacten nu eigenlijk voorstelden en welke invloed de vrijmetselarij in een bepaalde periode mogelijk heeft gehad op politiek en samenleving. Het wordt tijd dat we naast de vele statistische gegevens die inmiddels over de vrijmetselarij boven tafel zijn gekomen ook zicht krijgen op de mogelijkheden die exploratie van egodocumenten en zogenaamde ‘bouwstukken’ (in de loge gehouden voordrachten) biedt.

Stijfsel

Wat we onder een ‘maçonnieke biografie’ moeten verstaan, legt Gilles Borrie in de hierboven genoemde introductie van Het leven als een bevlogen bouwwerk nader uit: net als een ‘gewone’ levensbeschrijving zal die natuurlijk informatie moeten bevatten over jeugd- en jongelingsjaren, karakter en persoonlijkheid, levens- en wereldbeschouwing en maatschappelijke positie. Maar waar het vooral op aankomt, is dat die gegevens in verband worden gebracht met vragen als: waarom en in welke omstandigheden is de gebiografeerde vrijmetselaar geworden; wat heeft die keuze voor hem betekend; welke invloed heeft dat gehad op zijn loopbaan; heeft hij zijn lidmaatschap al dan niet voor de buitenwereld verborgen willen houden; en, last but not least: hoe was zijn optreden in de loge en in andere maçonnieke organisaties? In de vijf miniatuurbiografieën die Borrie in deze bundel presenteert, is dit model uiteraard terug te vinden. Hij beschrijft in die opstellen, die in lengte variëren tussen de dertig en vijftig pagina's, het leven van achtereenvolgens de schrijver Jacob van Lennep (1802-1868), de koopman en politicus S.M. Hugo van Gijn (1848-1937), de predikant en politicus G.W. Melchers (1869-1952), de secretaris van de Stichting van de Arbeid en hoogleraar Arbeidsrecht B.C. Slotemaker (1895-1952) en de burgemeester en politicus P.J. Oud (1886-1968). De laatste bijdrage is geheel nieuw, de overige zijn een bewerking van essays die eerder al werden gepubliceerd in Thoth, Tijdschrift voor Vrijmetselaren. Het betreft zonder uitzondering figuren die tijdens hun leven een belangrijke rol hebben gespeeld in de Nederlandse vrijmetselarij.

Met dat laatste is meteen ook een beperking blootgelegd die de auteur echter niet kwalijk valt te nemen. We maken geen kennis met doorsnee vrijmetselaren, met al diegenen die naast hun dagelijkse beslommeringen op gezette tijden in de beslotenheid van de loge het schootsvel voorbonden, die als ambtenaar, ondernemer, kleine zelfstandige,

[p. 142]

militair of beoefenaar van een vrij beroep nauwelijks aan de weg hebben getimmerd en in de loge evenmin een opvallende positie bekleedden. Zij hebben natuurlijk ook niet het ‘gezicht’ van de vrijmetselarij - naar buiten toe althans - bepaald. Het zou me overigens niet verbazen, wanneer ook op velen van hen van toepassing blijkt te zijn wat Geert Mak in zijn voorwoord over de vijf geportretteerden opmerkt: typisch Hollandse regenten van het goede soort, een slag mensen dat je in de rest van de wereld zelden ontmoet: braaf, vaak een beetje saai, meer stijfsel dan vuur, van top tot teen gevuld van het eigen gelijk. Maar ook: integere, intelligente bestuurders, vol idealisme voor de publieke zaak, geen ‘bourgeois’, maar waarachtige ‘citoyens’.

Borrie heeft er verstandig aan gedaan zijn keuze te laten vallen op mannen die stuk voor stuk goed van de tongriem waren gesneden, een vaardige pen hadden en van wie dus het nodige in de archieven bewaard is gebleven. In het geval van Melchers, Slotemaker en Oud konden bovendien nog familieleden en vrienden worden geïnterviewd. De portretten van deze laatste drie komen dan ook het meest tot leven, waarbij dat van Oud naar mijn gevoel het beste uit de verf komt. Het wordt aan de lezer zelf overgelaten, overeenkomsten en verschillen tussen de vijf beschreven levens te ontdekken. Borrie heeft vermoedelijk bewust van zo'n algemene karakteristiek afgezien, om aan te geven dat elke maçon op zijn eigen manier invulling geeft aan de opdracht zich ‘als vrijmetselaar te doen kennen in het Westen’, zoals de Voorzittend Meester dat bij sluiting van de loge formuleert. In de meeste gevallen blijft het natuurlijk gissen of iemands handel en wandel in de ‘profane’ wereld wel door zijn vrijmetselaarzijn is geïnspireerd. De buitenwereld, gewend aan complottheorieën, is er maar al te graag van overtuigd dat vanuit de loge getracht wordt de samenleving volgens een vooraf bepaald plan te veranderen.

Wereldvrede

Het zou te ver voeren, hier op de vijf portretten in detail in te gaan. Ik beperk me tot enkele opmerkingen. Over Van Lennep weet Borrie weliswaar smakelijke bijzonderheden te vertellen, maar in hoeverre diens vrijmetselaarschap zijn leven en werken heeft bepaald, blijft tamelijk vaag. Interessant is dat Douwes Dekker, met wie Van Lennep het aan de stok kreeg toen hij Max Havelaar in gecensureerde vorm wilde laten drukken, zijn broeder-vrijmetselaren gebrek aan politieke betrokkenheid verweet. Zonder daarover bijzonderheden te geven, laat Borrie doorschemeren dat Van Lennep inderdaad weinig op had met initiatieven die de Amsterdamse loge ‘Post Nubila Lux’ nam, en waar in 1855 het radicale tijdschrift De Dageraad het licht zag. Politiek en vrijmetselarij kwamen heel wat dichter bij elkaar in het leven van de Dordtse koopman en regent Simon Hugo van Gijn. Als Gootmeester van de Orde heeft die in de jaren rond de Eerste Wereldoorlog zijn stuurmanskunst kunnen demonstreren. Hij nam mede het initiatief tot een internationale maçonnieke lobby die tot doel had de wereldvrede te redden. Namens de Orde stuurde hij in 1916 zelfs een telegram naar president Wilson, een stap die volgens de

[p. 143]

maçonnieke wetten eigenlijk niet mag worden gezet en waarmee hij dan ook de nodige kritiek te incasseren kreeg. Het aardige van dit opstel vind ik dat ons en passant een blik wordt gegund in het dagelijkse leven te Dordrecht, eind negentiende eeuw, waar nauwe verstrengeling van loge en liberale establishment blijkbaar als volkomen vanzelfsprekend werd ervaren. In het essay over de vrijzinnig dominee Gerrit Willem Melchers komt aan het licht dat heel wat vrijmetselaren er aanvankelijk moeite mee hadden dat een overtuigd aanhanger van de SDAP zich in de loge kon thuis voelen. Melchers en Oud hebben allebei een indrukwekkende hoeveelheid ‘bouwstukken’ geproduceerd over de rol van de vrijmetselarij in politiek en samenleving en het ligt daarom voor de hand dat zij zich het beste leenden voor een ‘maçonnieke biografie’ waarin de wisselwerking tussen loge en leven centraal staat. Toch lijkt Borrie het mooiste voorbeeld van zo'n wederzijdse beïnvloeding gevonden te hebben in de levensbeschrijving van de ‘kritische idealist’ Barend Slotemaker. Het maçonnieke ideaal van zoeken naar wat de mensen verenigt en wegnemen wat hen verdeelt, kon inderdaad in de Stichting van de Arbeid, het geesteskind van Slotemaker, aan de praktijk worden getoetst. Naar eigen zeggen had Slotemaker zich daarbij door de vrijmetselarij laten inspireren.

Borrie's boek laat duidelijk zien hoe zinnig het kan zijn, de vrijmetselarij ‘uit te leggen’ via de geleefde praktijk van individuele maçons. De ‘maçonnieke biografie’ heeft daarmee haar bestaanrecht bewezen. Bij een volgende druk zullen hopelijk de vele taal- en zetfouten tijdig worden geëlimineerd.

Gilles W.B. Borrie, Het leven als een te voltooien bouwwerk. Vijf portretten van vrijmetselaren. (Zutphen: Walburg Pers, 2000)