Biografie Bulletin. Jaargang 11

[p. 119]

De Historicus en het koninklijk huisarchief
Lambert J. Giebels

Tijdens een bijeenkomst van de Werkgroep Biografie in Utrecht presenteerde Cees Fasseur het eerste deel van zijn Wilhelmina-biografie. Intussen was in Biografie Bulletin een recensie van het boek verschenen van de hand van Mieke Aarts, waarin menige kritische noot werd gekraakt. Een zichtbaar geïrriteerde Faseur wees de kritiek van de hand met het argument dat in vier maanden tijd al 40.000 exemplaren van zijn biografie waren verkocht. Naar het schijnt is het verkoopsucces van deel II nog overweldigender. Het is derhalve een hachelijke zaak daarbij kritische kanttekeningen te plaatsen. Lambert Giebels waagt nochthans een poging.

Evenals voor deel I van zijn Wilhelmina-biografie heeft Fasseur voor het tweede deel gebruik kunnen maken van de archieven van het Koninklijk Huisarchief (KHA). Daarmee is hem een voorrecht verleend dat andere historici nog niet deelachtig is geweest. De enkeling die tot dusver in het KHA wist door te dringen, kon slechts kennis nemen van gegevens van vóór 1900. Fasseur is, voor zover mij bekend, de eerste die gebruik heeft kunnen maken van archiefmateriaal van het KHA uit de twintigste eeuw - blijkens zijn dankwoord dankzij de toestemming van de koningin. Een ware Fundgrube zijn voor Fasseur geweest de talrijke brieven die koningin Wilhelmina tijdens haar Londense ballingschap heeft gescherven aan haar dochter Juliana in Canada (de vijf oorlogsjaren vormen met ruim twee honderd pagina's dan ook de hoofdmoot van de veertig levensjaren van Wilhelmina die Fasseur in deel II beschrijft. Alle brieven passeren de revue; in de eindnoten heb ik bijna drie honderd verwijzingen geturfd naar ‘Wilhelmina aan Juliana’. De toon van de brieven verraadt de innige band die er moet hebben bestaan tussen moeder en dochter. Ik maak dit op uit de kinderlijke taal die hier en daar wordt gebezigd (‘Je oude pluimstaart’, ‘dolletjes’, ‘Ik verlang woester dan woest naar het weerzien’ - waarin de kennelijk vanuit vroege jaren gegroeide vertrouwelijkheid tussen moeder en dochter wordt gekoesterd. Het charmeert en het verrast ook, omdat je deze toon van de ijzeren dame niet verwacht. Maar om de lezer al die brieven van Wilhelmina voor te schotelen is iets te veel van het goede. Litteraire hoogstandjes zijn het niet. Ondanks de moederlijke rol die Wilhelmina zich ten aanzien van haar Nederlandse ‘heldenvolk’ had toebedacht, worstelde zij met de Nederlandse

[p. 120]

grammatica en syntaxis en hield zij er nogal eens een eigenzinnige spelling op na. Soms worden de brieven bepaald genânt, zoals wanneer je als lezer ruim een halve eeuw na de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog wordt geconfronteerd met uitspraken als: ‘Adolfje en zijn trawanten’; ‘ze moeten voor de broek krijgen’.

Terecht stelt Fasseur vast dat in die rijstebrei van epistels van Wilhelmina aan Juliana er enkele zitten die historisch gezien belangwekkend zijn. Dit geldt bijvoorbeeld voor de brief van 18 juni 1940 waarin zij vertelt dat de ‘firma Dirk en Co’ (het kabinet De Geer) een compromisregeling met de Duitse bezetter overweegt, waarover zij zelf niet piekert, maar ze is bereid haar dochter de troon aan te bieden, indien zij er mogelijkheden in ziet. Politiek geladen zijn ook de brieven waarin Wilhelmina te kennen geeft om, nu het geknechte volk naar een Oranje bewind snakt, na de bevrijding van Nederland zelf het roer een tijdje in handen te willen nemen, waarbij zij prins Bernhard als de ‘sterke man’ aan haar zijde wil hebben. De gevaarlijke speculaties passen in een patroon dat al dateert van het begin van haar koningschap, zoals Fasseur signaleert. Ze passen ook in Wilhelina's pogingen al bij haar oversteek naar Engeland zich los te maken van het kabinet en daarmee de eenheid van de regering - Kroon en kabinet - te verbreken, een van de grondslagen is van ons constitutionele recht - een autocratische neiging van Wilhelmina waarlangs de staatsrecht jurist Fasseur wel erg gemakkelijk heenglijdt. Wat Juliana en Bernhard van de wilde plannen van moeder respectievelijk schoonmoeder hebben gedacht, vermeldt Fasseur niet. Zijn verontschuldiging is dat de brieven van Juliana aan Wilhelmina door de laatste zijn vernietigd. Niet duidelijk is waarom hij het echtpaar er dan niet naar heeft gevraagd toen hij naar zijn zeggen in 1992 en 1993 ‘een drietal gesprekken’ met hen had.

Uit het overzicht van gebruikte archieven kan worden opgemaakt dat Fasseur op het KHA naast het archief van koningin Wilhelmina de archieven van koningin Emma, van prins Frederik, van de intendance, van de ceremoniemeester en ‘het dienstboek Militair Huis van H.M.’ heeft geraadpleegd. (Merkwaardigerwijs noemt hij geen archief van prinses/koningin Juliana, terwijl de brieven waaruit hij put naar zijn zeggen in bezit van Juliana zijn.) In zijn Nawoord brengt Fasseur uitvoerig dank aan de medewerkers van het Koninklijk Huisarchief, van wie de heren A.F. Ubels en H.A. Robaarde de vele vragen die hij hun heeft voorgelegd ‘geduldig en met imponerende speurzin’ hebben beantwoord.

Ik was erg benieuwd of Fasseur kennis had mogen nemen van een verzegeld dossier over de Greet-Hofmansaffaire dat L.J.M. Beel in 1957 op het KHA heeft gedeponeerd. Ik zelf had graag dat dossier geraadpleegd voor mijn Beel-biografie. Ondanks de toestemming van prins Bernhard achtte de directeur van het Koninklijk Huisarchief, B. Woelderink, zich door het prinselijk woord niet gemachtigd de zegels te verbreken, zolang de koningin daartoe haar toestemming niet gaf, en dat deed zij niet. Fasseur is een stap verder gekomen. Ter wille van zijn onderzoek voor de Wilhelmina-biografie zijn de zegels van de dikke envelop van Beel ver-

[p. 121]

broken. Woelderink heeft mij, desgevraagd, de inhoud van het dossier meegedeeld. Het belangrijkste stuk is het rapport dat de commissie van drie wijze mannen, Beel, P.S. Gerbrandy en A.W.M.I. Tjarda van Starkenborg Stachouwer, op verzoek van koningin Juliana van prins Bernhard heeft uitgebracht over de Greet Hofmansaffaire, die hun goede naam in diskrediet had gebracht. Verder bevat de envelop, aldus Woelderink: ‘alle stukken waarop de conclusies uit het rapport zijn gebaseerd’ en ‘een verzameling persberichten uit binnen- en buitenland’. Anders dan ik had verwacht - een verwachting die ik had uitgesproken in mijn Beel-biografie - bevat het dossier niet de dagaantekeningen die Beel volgens zijn voormalige secretaris en vriend Hans Hermans tijdens de werkzaamheden van de commissie heeft gemaakt - zoals hij in tijden van kabinetscrises gewoon was dagboeken bij te houden. Omdat ik de dagaantekingen ook niet heb aangetroffen in de nalatenschap van Beel, moet worden gevreesd dat zij behoren tot de papieren die Beels huisgenote en vertrouwelinge Ria Ruyg conform Beels wens op het eind van zijn leven heeft verbrand.

Het rapport van de drie wijze mannen blijft het ontbrekende stuk in de legpuzzel van de Greet Hofmansaffaire. Ook Fasseur heeft geen inzage gekregen in dit rapport, heeft hij mij verteld. Hij vermoedt dat niet zozeer de inhoud de oorzaak van het impediment is, maar de bijlagen bij het rapport, die waarschijnlijk de rapportage bevatten van de ondervraginge door de commissie-Beel van getuigen, van wie nog enkelen in leven zijn. Omdat Fasseur daardoor over de Greet-Hofmansaffaire niets nieuws te melden had, is hij er in zijn Wilhelmina-biografie nauwelijks op ingegaan. Hij beperkt zich tot de conclusie: ‘Er zijn geen aanwijzingen dat zij zelf [Wilhelmina] de invloed van Greet Hofmans heeft ondergaan’. Dat mag dan waar zijn, van de biograaf van Wilhelmina had mogen worden verwacht dat hij wat dieper was ingegaan op de conferenties op het Oude Loo, waar immers prinses Wilhelmina de gastvrouw was en die deel vormen van de affaire. Van de Oude Loo conferenties maakt Fasseur zich af op een wijze die men wellicht van een Leidse hoogleraar kan verwachten, maar die voor de geïnteresseerde lezer hoogst onbevredigend is, namelijk met een Jantje-van-Leiden. Ze hadden niet veel om het lijf, is het enige wat hij ervan zegt. Waarop hij deze stelling baseert, zegt hij niet. De vraag dringt zich op of Fasseur de kennisneming van meerdere archieven op het KHA is ontzegd.

Het initiatief voor de conferenties op het Oude Loo lag bij twee volgelingen van Greet Hofmans: Rita Nitschman, echtgenote van Juliana's secretaris W.J. Heeckeren van Molecaten en de echtgenote van de bankier Pierson, E.C. Pierson van Tienhoven. De bedoeling van de conferenties was het universele op te sporen dat in de beleving van zovele wereldgodsdiensten besloten lag, met daarbij de gedachte dat als men deze steen der wijzen wist op te sporen men een wapen in handen had om het Kwaad in de wereld te bestrijden - dat in de kring van Greet Hofmans met een hoofdletter werd geschreven. Het initiatief vond een warm onthaal bij Juliana die bezield was van een universeel godsbesef. Het kreeg ook de steun van Wilhelmina die, zoals Fasseur uitvoerig beschrijft, zich na haar troonsaf-

[p. 122]

Wilhelmina in Londen

stand op de oecumene heeft gestort. De conferenties begonnen in 1952 en kregen algauw een frequentie van twee maal per jaar. Nadat de commissie Beel de conferenties van het Oude Loo had verbannen, werden zij onder de naam ‘Open Veldbijeenkomsten’ voortgezet in het chique etablissement Figi in Zeist.

De organisator van de Oude Loo conferenties was J.W. Kaiser, een moderne Savonarola, die als een soort secretaris van Greet Hofmans optrad en die een vertrouweling van Wilhelmina was. Het ligt voor de hand dat zich op het KHA stukken bevinden over de Oude Loo conferenties, die door Kaiser zijn opgesteld: convocaties, deelnemerlijsten, de lijst van sprekers en redevoeringen die deze hebben afgestoken. De naam Kaiser komt in het hele boek van Fasseur echter niet voor, terwijl diens samenwerking met Wilhelmina zo intensief was dat hij tot het eind van zijn

[p. 123]

leven een toelage van haar heeft ontvangen, zoals zijn dochter mij heeft verteld. Vandaar mijn vermoeden dat ondanks alle welwillendheid waarmee Fasseur op het Koninklijk Huisarchief is omringd hem niet alles ter hand is gesteld dat voor zijn Wilhelmina-biografie relevant had kunnen zijn.

Mijn eigen ervaringen met het Koninklijk Huisarchief en de resultaten die Fasseur er heeft geboekt hebben me ertoe gebracht aan de directeur van het KHA de vraag te stellen: ‘Wat is het huidige beleid van het KHA jegens historici die het archief willen raadplegen?’ Ik heb erbij gezegd dat ik zijn antwoord graag wilde gebruiken in deze bijdrage aan het Biografie Bulletin. De als steeds welwillende Woelderink heeft zich van mijn vraag níet met een Jantje-van-Leiden afgemaakt. Ik wil het uitvoerige, zij het hier en daar wat cryptische, antwoord dat hij mij heeft gegeven in extenso weergeven, zodat lezers wier onderzoek de geschiedenis van ons Koninklijk Huis bestrijkt er hun voordeel mee kunnen doen:

‘In de praktijk is het zo dat voor de periode na 1898 concrete vragen kunnen worden ingediend. Als de aard van het materiaal er zich toe leent kunnen documenten, met name betreffende officiële activiteiten van de leden van het Koningshuis ook wel ter inzage gegeven worden, maar dan eerder uit de eerste helft van de 20^ste eeuw dan de tweede helft. Dat het indienen van die aanvragen geen wassen neus is, komt voort uit de omstandigheid dat veel onderzoekers een te hoge verwachting hebben over de aanwezigheid van papieren met een staatkundige of politieke inhoud. Het is in ieders belang om vast te stellen, dat er voor een bepaald onderzoek geen documenten in het Koninklijk Huisarchief aanwezig zijn. Het grasduinen [naar de mogelijkheid waarvan ik gevraagd had] is eigenlijk ook vóór het jaar 1900 geen gewoonte. Wel worden dan doorgaans de inventarissen van die leden van het Koninklijk Huis of van desbetreffende hofdepartementen ter inzage gegeven, zodat de onderzoeker zelf kan controleren of hem/haar niets ontgaat wat van belang is.

Het is mogelijk nog interessant om te vermelden dat er momenteel in samenwerking met het Rijksarchief van Friesland gewerkt wordt aan één inventaris, waarin alle in Leeuwarden en in het Koninklijk Huisarchief berustende gedeelten van de archieven van de Friese stadhouders op papier bijeen worden gebracht. Deze publicatie is over ongeveer twee jaar te verwachten.’

Nu de directeur van het KHA zo vriendelijk is geweest het algemene beleid van zijn archief uiteen te zetten zou het aardig zijn als Fasseur ons vertelde hoe een onderzoek op het KHA in de praktijk verloopt, waarmee hij meteen een omissie in de verantwoording in zijn Nawoord kan rechtzetten. Concrete vragen zijn: Hoe kleed je een aanvraag voor onderzoek op het KHA in? Is het hele archief door inventarislijsten ontsloten? Wordt elke aanvraag gehonoreerd? Kun je stukken kopiëren? Dien je vóór publicatie je manuscript ter controle aan het KHA voor te leggen? Zo ja, wat is het effect daarvan?

Eind oktober veaschijnt een herziene druk van Lambert J. Giebels. Bij de presentatie zal een symposium worden gehouden rond de