Biografie Bulletin. Jaargang 11

[p. 114]

Van zuurdesem kun je geen biografie schrijven
Waarom Marjan Schwegman onderzoek naar leven en werk van Marga Klompé staakte
Joke Linders

In het Biografie Bulletin komen doorgaans mensen aan het woord die een biografie hebben voltooid of er middenin zitten. Marjan Schwegman, biograaf van Gualberta Alaide Beccari (1842-1906) en Maria Montessori (1870-1952), legt uit waarom zij besloot het onderzoek naar het leven van Marga Klompé (1912-1986) te staken en de opdracht tot het schrijven van een biografie aan het Prins Bernardfonds terug te geven.

De eerste warme avond in mei, de deur naar de tuin staat open. De vogels laten horen hoe het ze bevalt. Marjan Schwegman heeft een dag van ordenen en opruimen achter de rug. Alle aantekeningen, kopieën, archiefstukken, interviews en boeken voor het Klompé-project zitten in dozen. Nu het besluit eenmaal genomen is, moet er daadwerkelijk ruimte komen. ‘Ik heb geen idee of mijn aantekeningen ooit nog van pas zullen komen, maar voorlopig bewaar ik ze maar.’

Wat het Prins Bernardfonds gaat doen, nu Schwegman tot de conclusie is gekomen dat zij niet de persoon is die de biografie van Marga Klompé kan schrijven, is nog onzeker. Voor de financiële afronding is een regeling in de maak. In dit gesprek proberen we te achterhalen op grond waarvan een ervaren biograaf tot de conclusie moest komen dat zij niet de juiste persoon is om de biografie van Klompé te schrijven. Als copromotor van het proefschrift van Mieke Aerts (De politiek van de katholieke vrouwengeschiedenis. Van Marga Klompé tot Jacqueline Hillen), wist Schwegman toch waar ze aan begon?

Schwegman: ‘Uit het onderzoek van Mieke Aerts was al duidelijk geworden dat Klompé in biografische zin een uiterst fascinerende en maatschappelijk belangrijke persoon is geweest, maar ook dat het heel moeilijk zou zijn. Mieke Aerts heeft het nodige gezegd over Klompés leven en haar stijl van werken, en met name over het probleem waar ik ook op stuitte, dat ze geen privé of persoonlijk leven lijkt te hebben. Klompé leefde voor de zaak, voor haar werk. Zij heeft haar persoonlijk leven helemaal af weten te schermen.’

Dat was allemaal bekend toen het Prins Bernardfonds bij Schwegman aanklopte. Waarom heeft ze de opdracht dan toch

[p. 115]

aangenomen? ‘Om een aantal redenen, denk ik. Omdat Klompé, als eerste vrouw in de politiek met echte macht, een biografie waard is. Omdat ik geïnteresseerd ben in vrouwengeschiedenissen. Omdat Klompé net als Beccari en Montessori zichzelf als instrument inzetten voor datgene wat ze wilde bereiken en inspiratie voor hun ongewone levenswijze zocht en vond in de religie. Meer dan genoeg uitdaging dus.’

De levensbeschrijving van Marga Klompé behoorde tot de tien biografieën waarvoor het Prins Bernardfonds een opdracht verstrekte. Vijf ervan zijn inmiddels voltooid, die van Herman Gorter (Herman de Liagre Böhl), Henriette Roland Holst (Elsbeth Etty), Colijn (Herman Langeveld, deel II onderweg), Wilhelmina (Cees Fasseur) en Menno ter Braak (Leon Hanssen, deel II wordt eerdaags gepubliceerd). ‘Al snel nadat ik begonnen was, drong de aard van het probleem zich op. Maar ik wilde niet te snel opgeven en hoopte dat door het archiefwerk en het interviewen van mensen die haar hebben gekend, de vonk tussen mij en Klompé op een gegeven moment over zou slaan. Maar dat gebeurde niet, ook niet als ik me er helemaal ingooide. En dat is toch een absolute voorwaarde voor het schrijven van een biografie: dat je onderwerp je voortdrijft en steeds weer nieuwe uitdagingen biedt.’

Over gebrek aan materiaal had Schwegman niet te klagen. Integendeel. Bij het Algemeen Rijksarchief in Den Haag ligt heel veel. In kranten en tijdschriften zijn behoorlijk wat anekdotes en autobiografische uitspraken te vinden

Marga Klompé

en er leven ook nog mensen die Klompé van nabij gekend hebben. Bovendien zijn er heel wat herinneringen van mensen aan Klompé op schrift gesteld. ‘Er is eerder te veel dan te weinig. Het is moeilijk om aan te geven wat precies de doorslag heeft gegeven bij mijn besluit om de opdracht terug te geven. Je kunt het misschien het beste vergelijken met een relatie die niet loopt. Op een dag wordt het je duidelijk dat er iets ontbreekt dat er nooit zal komen ook.’

Dat besef drong zich vooral op tijdens interviews met mensen die Klompé lang geleden gekend hebben. ‘Als je wilt weten hoe iemand zich heeft ontwikkeld,

[p. 116]

moet je zover mogelijk terug gaan in de tijd.’ Geen van die interviews leverde op wat Schwegman zocht. Klompé's persoonlijke ontwikkeling bleef in het duister, alle geïnterviewden schetsten hetzelfde beeld van een vrouw die veel heeft betekend en voor veel mensen een mentor is geweest. ‘Wat gemaakt heeft dat ze voor zoveel mensen een drijvende of inspirerende kracht is geweest, bleef ongrijpbaar.’

Op het Algemeen Rijksarchief lag vrijwel uitsluitend materiaal uit de periode dat Klompé politiek actief was. Vóór zij in de politiek ging, was er echter al ontzettend veel in haar leven gebeurd. ‘Daar kreeg ik maar geen zicht op. Ik had de hele tijd het gevoel dat als ik eenmaal wist wat de plot van haar leven zou zijn, of liever van mijn boek, want een leven heeft op zichzelf natuurlijk geen plot, dat ik dan ook zou weten wat ik met die enorme berg aan materiaal op het ARA aan moest. Als je niet weet wat de ziel van je boek wordt, weet je niet hoe en wat je moet selecteren.’

Over Klompé's positie in de politiek, als enige vrouw in een omgeving van mannen, valt het nodige te zeggen. ‘Maar ik kon en kan niet begrijpen hoe het psychologisch in elkaar steekt. Hoe kan iemand zo lang en op zoveel fronten krachtig en energiek en vrolijk zijn zonder momenten van zwakheid te vertonen? Het intrigeerde mij hoe Klompé zo energiek heeft kunnen blijven. Ik ben het soort biograaf dat op zoek gaat naar het drama in iemands leven, naar momenten van omkeer en crisis. In het leven van Klompé heb ik er maar één gevonden, zo omstreeks haar twintigste, en dat is de geloofscrisis waar ze zelf steeds aan refereert. Dat was het moment waarop ze besefte dat het er niet om ging wat zij met God wilde maar wat God met haar wilde. Dat zij moest doen wat God van haar vroeg werd haar lijfspreuk, haar levensmotto, haar leidraad. Alles in haar leven - verlangens, emoties, relaties, liefdes, twijfel - heeft ze in dienst daarvan gesteld. Haar “ik” is volledig opgegaan in dat geroepen zijn, het is er als het ware mee samengevallen. Maar hoe zoiets kan of werkt, is me niet duidelijk geworden.’

Ook Marga Klompé heeft perioden en momenten gehad dat ze het moeilijk had. Dan trok ze zich terug op Vlieland of ging ze in retraite bij haar biechtvader. ‘Wat zich daar afspeelde, bleef voor mij onzichtbaar, zoals ik ook alleen maar vage suggesties vond over wat er in de oorlog is gebeurd of over mislukte of opgegeven liefdes. Ik miste de persoonlijke worsteling en die had ik nodig om het soort biografie te schrijven dat ik interessant vind. Ik wil iemands ontwikkeling kunnen laten zien, en niet de passieve doorgeefster zijn van een modern heiligen leven.’

Hoe Klompé zo geworden is dat zij al vroeg in haar leven kon zeggen ‘dit wordt er van mij verwacht’ en het vervolgens zo uitvoerde, bleef dus een gesloten boek voor Schwegman. ‘Ik had natuurlijk kunnen volstaan met laten zien hoe ze geleefd heeft, maar dan mis je de dimensie die begrijpelijk maakt hoe iemand zo geworden is. Als verklaring wordt wel haar geesteszieke vader opgevoerd - haar besef geroepen te zijn zou ongeveer van dezelfde tijd zijn als

[p. 117]

het moment van haar vaders instorting - maar als je niet meer aanwijzingen hebt, dan kan en mag je dat niet als de sleutel voor je raadsel opvoeren. Ik geloof niet in eenvoudige sleutels die het mysterie van een leven kunnen duiden. Ik heb me natuurlijk afgevraagd wat zulke ervaringen als een geesteszieke vader voor effect hebben, en ook wat het betekent dat Klompé, voor zover bekend, met niemand, man noch vrouw, een liefdesverbintenis is aangegaan. Dat moet heel zwaar zijn geweest.’ Maar ook dat psychologische pad leverde weinig op. In een fax uit het hiernamaals die Mieke Aerts ooit opstelde (Biografie Bulletin 1998/1) bezweert Klompé dat ‘diepe religiositeit’ de grondslag en inspiratiebron is van al haar politieke en kerkelijke activiteiten, maar dat journalisten dat nooit wilden geloven. ‘Het kón in hun ogen kennelijk niet zo zijn dat ik altijd mijn hoop op Jezus Christus had gevestigd, of dat ik mezelf zag als instrument van de Heer, of dat ik mijn - inderdaad niet onbelangrijke - politieke successen begreep als uitvloeisel van een roeping die ik al biddend op het graf van de H. Catharina van Siena had begrepen. Met andere woorden, áls ik ze dan eens iets onthulde, leken ze die onthulling niet serieus te willen nemen.’

Dat Klompé al haar persoonlijke drijfveren op de uitvoering van haar missie richtte, is uiteindelijk de reden waarom Schwegman tot de conclusie kwam dat er van haar geen moderne biografie te schrijven viel. ‘Een moderne biografie bestaat immers bij de gratie van een identiteitsopvatting waarin het gaat om de persoonlijke ontplooiing. Klompé wilde als zuurdesem werken in de mensen om haar heen. Maar van zuurdesem valt geen biografie te schrijven.’

In een interview kort na de publicatie van de biografie van Maria Montessori (Biografie Bulletin 1991/1) zei Schwegman dat ontmaskering lang niet altijd mogelijk en wenselijk is en dat de biograaf er beter aan doet de mythes van zijn onderwerp te onderzoeken, nuanceren en complexer te maken. ‘Dat is waar, het raadsel van iemands leven is nooit helemaal te peilen, maar je wilt toch dat de persoon die je beschrijft zich ontvouwt in zijn of haar complexiteit. Een belangrijke voorwaarde om dat te kunnen realiseren is dat die persoon je voortdrijft en dat je ook zicht krijgt op iemands zwakheden. Ook als je besluit die niet te kunnen duiden, moet je ze ten minste kunnen zien, waarnemen.’ ‘Beccari en Montessori waren beiden uitgekiend in het presenteren van een bepaald beeld van zichzelf, maar in die presentatie schemerde altijd iets door van wat voor hen moeilijk was. Dat maakte het interessant. Klompé liet niets zien van dat deel van zichzelf. Haar persoonlijkheid viel samen met haar werk, met haar publieke leven.’

Klompé is haar hele leven bezig geweest met 't vormen van persoonlijkheden. Lang vóór ze de politiek in ging, had ze zichzelf allerlei vormende taken opgelegd, als lerares maar ook als begeleidster van meisjesgroepen. ‘Alles wat ik daarover hoorde, maakte op mij de indruk alsof zij degene was die vormde en dat alle anderen nog gevormd moesten worden. Zij was degene die al af was. Dat irriteerde me. Alsof alles al vaststond in haar, alsof zij buiten spel kon blijven

[p. 118]

terwijl ik een biografie van haar moest schrijven.’

Zelfs een hele vroege bron - iemand die in een van haar clubjes had gezeten, Klompé enorm bewonderde en daar indertijd al over geschreven had - leverde datzelfde verhaal op: dat van een heilige die alles kon, altijd beschikbaar was en in alle opzichten fantastisch. Klompé had tegen deze vrouw gezegd dat zij bijzonder was, meer getalenteerd dan anderen en had haar de opdracht gegeven iets te doen met haar talenten. ‘Dat werd de druppel die de emmer deed overlopen. Lange tijd had ik gevonden dat ik de plicht had mijn talenten in te zetten voor een biografie van Klompé. Mij zou lukken waarvan anderen hadden gezegd dat het heel moeilijk was. Nu voelde ik dat ik niet meer hoefde. Dat ik niet meer op die manier bijzonder hoef te zijn.’

Schwegman sluit niet uit dat iemand anders vanuit een ander standpunt of een andere benadering een mooi boek over Klompé kan schrijven. ‘Je moet het denk ik zo zien: ik heb niet het boek kunnen maken dat mij voor ogen stond.’