Biografie Bulletin. Jaargang 11

[p. 62]

In de nieuwe SLAA-reeks De biografie: kernvragen wordt de ‘achterkant’ van de biografie aan de orde gesteld. Biografen beantwoorden vragen over hun werkwijze, waarna hun antwoorden door critici van commentaar wordt voorzien. In februari spraken Koen Hilberdink en Kester Freriks onder leiding van Jan Fontijn over hun recent verschenen biografieën. Odile Heynders en Pamela Patynama opponeerden. De teksten van deze sprekers zijn in dit nummer van Biografie Bulletin opgenomen.

De achterkant van de biografie
Paul Rodenko's leven verteld
Koen Hilberdink

Volgens een aantal criticasters is het niet best gesteld met de biografie in Nederland. Onze biografen kunnen geen maat houden en proppen hun boeken vol informatie. Langdradige en veel te dikke boeken zijn daarvan het gevolg. Herman de Liagre Böhl spreekt zelfs over een volledigheidswaan die zich sinds de negentiende eeuw ‘als een slepende kwaal’ in ons land vertoont. ‘Het is een atavisme, waardoor zowel de geschiedbeoefening als de neerlandistiek sinds de opkomst van het negentiende-eeuwse positivisme wordt achtervolgd’, concludeert hij in een artikel over zes recent verschenen biografieën.

Ook voor criticus Michael Zeeman is het vaak te veel. Onlangs stelde hij in de VPRO-gids dat de meeste Nederlandse biografieën twee keer te dik zijn. Gebrek aan zelfdiscipline en zelfkritiek is volgens hem daarvan de oorzaak. Onze biografen kunnen niet kiezen en schrijven alles op. Een biografie van 400 pagina's is voor Zeeman de limit.

Een comparistisch onderzoek naar de omvang van Nederlandse en buitenlandse biografieën is bij mijn weten nog nooit gedaan. Dat is maar goed ook, want boeiend materiaal levert de meetlatmethode waarschijnlijk niet op. Hoogstens zal duidelijk worden dat in het buitenland nog dikkere biografieën verschijnen, die soms oersaai zijn. Er is in Nederland in bepaalde kringen dus eerder sprake van een imagoprobleem.

Toch is het zinvol bij deze kritiek stil te staan. Volledigheidswaan kan een valkuil zijn voor met name beginnende biografen. Ik heb niets tegen uitputtende biografieën, integendeel, maar ze te schrijven vergt vakmanschap. Slechts een enkele keer heeft zo'n dikke biografie me kunnen boeien. Ik denk aan het tweeluik van Jan Fontijn over Frederik van Eeden en het eerste deel van Léon Hanssens

[p. 63]

Ter Braak-biografie. Vaker bekruipt me echter het gevoel: ‘Dit had wel wat minder gemogen’.

Neem de beschrijving van de familiegeschiedenis van de gebiografeerde. Het is de taak van de biograaf daaraan aandacht te besteden, maar soms neemt hij haar wel erg serieus. Ellenlange genealogische beschouwingen in de de eerste hoofdstukken zijn het gevolg. Meestal kan ik die opsommingen van personen en woonplaatsen niet volgen, en steeds vaker sla ik ze over. Dat laatste bevordert in hoge mate mijn leesplezier.

Ik begrijp goed waar die volledigheidswaan vandaan komt. Als biograaf trek je over de wereld, waar je met geduld, charme, doorzettingsvermogen en brutaliteit materiaal rond en van je held verzamelt. Het is dan doodzonde als die vondsten geen plaats in je boek krijgen.

Ook een vroege versie van mijn boek stond vol feitjes en uitweidingen. Ik was toch niet voor niets naar Odessa, Riga, Parijs en Berlijn gereisd? Alles was in mijn ogen even interessant. En dat stond op een gegeven moment allemaal in een manuscript van bijna achthonderd bladzijden.

Het ding zat me juist vanwege zijn dikte niet lekker. Leed het niet aan dezelfde wijdlopigheid die mij tijdens het lezen van andere biografieën meerdere malen had gestoord? Ik begreep dat het belangrijkste deel van mijn werk nog moest beginnen. Rodenko's leven was geïnventariseerd, maar het verhaal van zijn leven was nog niet verteld.

Literatuur of wetenschap

Willem Otterspeer, biograaf van Bolland en W.F. Hermans, noemt dit het moment waarop de biograaf van verzamelaar verdichter wordt: ‘Van de waarheid duikt hij in de fictie.’ Een belangrijk moment, want volgens hem is de biografie eerder een literair dan een wetenschappelijk genre. De wetenschap heeft geen behoefte aan de biografie, is zijn overtuiging. Een biograaf moet daarom een verhaal schrijven: ‘Niet rubriceren en analyseren, niet samenvatten en niet beschrijven (...).’

De discussie over de wetenschappelijke status van de biografie kan mij maar matig boeien. Daarover ga ik met hem niet in discussie. Volgens mij liggen de zaken eenvoudig. Ik ben het dan ook eens met Odile Heynders, die in een recensie van mijn biografie stelt dat de biograaf heel goed een literatuurwetenschapper kan zijn. Hij heeft als bijzondere opdracht het werk in relatie tot het leven van de auteur te bestuderen. Het wetenschappelijke zit hem dan in de controleerbaarheid van zijn uitspraken. Voor mij betekent dat een goed notenapparaat en bronnenoverzicht. En daarover kunnen we kort zijn. Laten we, ook binnen de academie, vooral gaan praten over wat de biografie als genre oplevert. Bij voorbeeld over wat zij toevoegt aan de literatuurgeschiedenis. Dat zijn belangrijkere kwesties.

Op een ander punt lijken Heynders en Otterspeer het wel met elkaar eens te zijn. Beiden stellen een literaire norm aan de biografie. Heynders verwoordt dat als volgt: ‘Maar meer dan bij het schrijven van een literatuurbeschouwing dient in het kader van een biografie de literaire verbeelding een rol te spelen’. Wat voor Otterspeer en Heynders een eis lijkt te zijn, is voor mij een mogelijkheid.

[p. 64]

Deze aanpak levert zonder meer mooie boeken op. Een literaire biografie heb ik dan ook overwogen. Ik vroeg me echter af of ik dat zou kunnen. Daarnaast waren er nog twee andere problemen.

Rodenko's biografie leek mij een methode waarmee ik een aantal vragen met betrekking tot zijn werk kon beantwoorden. Het ontstaan van zijn on-Nederlandse poëtica, zijn relatie met de Vijftigers en Gerrit Achterberg moesten alle aan bod komen. Ik vroeg me af of dat in een literaire biografie niet tot te veel stijlbreuken zou leiden.

Bovendien heeft Rodenko's leven van zichzelf een tragisch plot. Dramatisering daarvan zou wel eens averechts kunnen werken. Een pathetisch verhaal, waarin het meer om de kunstjes van de biograaf gaat dan om de gebiografeerde. Daarmee wilde ik de lezer, maar vooral ook de familie niet lastigvallen. De historische afstand is daarvoor te klein. Rodenko was toen ik met mijn boek begon bijna vijfentwintig jaar dood. Zijn dochter is haar leven met hem nog aan het verwerken. Hier is voor de biograaf enige voorzichtigheid geboden.

Nee, een literaire biografie pur sang moest het niet worden. Eerder een essay, vooral omdat ik een mening over Rodenko's leven en werk wilde verkondigen. Daarnaast moest de lezer van mijn biografie duidelijk zijn dat zijn gedachtegoed nog actueel is. In de ‘Epiloog’ ga ik bij voorbeeld kort in op de maatschappelijke betrokkenheid van schrijvers. Daarmee hoop ik de lezer te kunnen prikkelen, en dat is volgens mij een essayistisch kenmerk.

Ik heb het boek meer vaart proberen te geven door de wording van Rodenko's poëtica als een spannende zoektocht naar identiteit voor te stellen. Rodenko wilde Rus, of in ieder geval kosmopoliet zijn en wiste zijn gedeeltelijke Nederlandse achtergrond uit. Alleen denkers uit en schrijvers uit de wereldliteratuur leken hem te kunnen boeien. Met hun denkbeelden bouwde hij een on-Nederlandse poëtica op. De plekken waar en de psychische en historische omstandigheden waaronder hij die vond, heb ik beschreven.

De chronologie heb ik doorbroken door thematische en soms geografische concentratie. De eerste twee hoofdstukken bestrijken de eerste vijfentwintig jaar van Rodenko's leven. Zijn poëtica beschrijf ik in hoofdstuk 3, de spil van mijn boek. Hierin worden ervaringen uit zijn jonge jaren gekoppeld aan denkbeelden die hij bij buitenlandse schrijvers en filosofen las. Ik noem in dit verband het Wonder, de angst, de traagheid, zijn politieke onzuiverheid, het bombardement in Den Haag, zijn vader, de werkelijkheid en zijn Russische identiteit.

In de volgende hoofdstukken wordt beschreven hoe hij zocht naar literaire medestanders en hoe hij die, zij het kortstondig, ontmoette: W.F. Hermans, de Vijftigers en Gerrit Achterberg. Voortdurend is de spanning tussen leven en kunst belangrijk. Dat moet het vooral tot uiting komen in hoofdstuk 6, waarin het kunstleven in Den Haag centraal staat. Het hoofdstuk eindigt met het vertrek van Rodenko naar het Oosten. De twee laatste hoofdstukken gaan over de ondergang van Rodenko als mens en kunstenaar.

Over het componeren heb ik lang nagedacht. Door de sprongen in de tijd heb ik gemeend een beter inzicht te kunnen

[p. 65]

Paul Rodenko

geven in Rodenko's essayistische en poëtische ontwikkeling. Daarbij heb ik gebruik gemaakt van literaire middelen, maar een literaire biografie is het niet geworden.

Psychologie en psychoanalyse

In een schrijversbiografie moet je een antwoord geven op de vraag waarom iemand schreef en in hoeverre zijn werk een relatie heeft met het leven. Voor de beantwoording van deze vragen ben ik te rade gegaan bij de psychoanalyse en de psychologie. Een uitgangspunt was daarbij van groot belang: Rodenko's creativiteit.

Creativiteit is een kwestie van aanleg, een mysterie. Zij is misschien een onderwerp voor de genendokter, maar als biograaf moet je daarvan afblijven. Wel is het mogelijk te bekijken waarom creativiteit bij de een wel en bij de ander niet tot grote prestaties leidt. Ik kan me vinden in het standpunt van psychoanalytici dat een neurose de aandrift tot creativiteit kan stimuleren. Ook blijkt volgens hen dat een trauma of frustratie de aanleiding kan zijn tot een gedreven kunstenaarschap. Ik ging dus in Rodenko's leven op zoek naar die frustraties.

Opvallend is Rodenko's verdringing van het biografische in de kunst in het algemeen en zijn eigen werk in het bijzonder. Over zijn leven construeerde hij voor de buitenwereld een familieroman, het echte verhaal kreeg niemand te horen. De spanning tussen mythisch zelfbeeld en werkelijk geleefd leven, is een belang-

[p. 66]

rijke invalshoek in mijn biografie. Waarom verschool Rodenko zich achter zijn mythe? Waarom moest de kunst voor hem een geïsoleerd domein van vrijheid en creativiteit zijn? En waarom werd juist hij in de richting van het anarchisme gedreven?

In de verhouding tussen Rodenko en zijn vader meen ik op deze vragen een antwoord te hebben gevonden. Iwan Rodenko was een opvliegende man die van zijn zoon geen tegenspraak duldde. Met zijn repressieve gedrag maakte hij de jonge Paul woedend, maar die kon met zijn agressie geen kant op. Zij ging onderhuids woekeren. Rodenko gaf naar mijn idee aan het conflict een herkenbare draai. Hij leidde het om en werd boos op substituut-vaders. Zijn woede had hij ‘verplaatst’ naar andere individuen en de staat en dus ‘gesublimeerd’.

Sublimering is een teer mechanisme, waarin gemakkelijk stoornissen optreden. Rodenko wist ‘in goede tijden’ zijn agressie te gebruiken om ‘het gerichte Betoog’, het staatsbestel, de bestaande zeden en denkgewoonten én de ‘gecodificeerde taal’ te laten exploderen. Maar productieve en lethargische periodes wisselden elkaar af. Zijn agressie sloeg bij gebrek aan een ‘uitlaatklep’ naar binnen. Dat veroorzaakte verlammende angsten, spanningen en depressies.

Aan de verhouding vader en zoon zat nog een ander aspect. Rodenko zag dat zijn vader tijdens de Tweede Wereldoorlog contacten onderhield met de Duitsers. Zelf studeerde hij onder de foute professor Roels in Utrecht, waar het bijna vanzelfsprekend was de loyaliteitsverklaring te tekenen. Ook zijn vader oefende druk op hem uit om te tekenen. Deze periode werd een donkere bladzijde uit Rodenko's biografie, waarvan slechts enkelen iets wisten. Vanaf dat moment schermde Rodenko zijn persoonlijk leven af voor de buitenwereld. Hij zocht een andere, zuivere wereld: de kunst.

Het is een stevige en dus aanvechtbare psychoanalytische en psychologische invalshoek. Toch meende ik alleen met behulp van de psychoanalyse en psychologie een antwoord te kunnen geven op de vraag waarom Rodenko schreef. Bovendien had ik op dit punt ‘bewijsmateriaal’. Rodenko had over zijn relatie met zijn vader uitvoerig met een medestudent gesproken en zijn agressieproblematiek komt regelmatig in brieven terug. Rodenko zag zijn stotteren bij voorbeeld als een symptoom van ingeslikte woede op zijn vader.

In eerdere versies van mijn boek ben ik verder gegaan in mijn psychoanalytische gevolgtrekkingen. Er waren interessante dingen te zeggen over Rodenko's huwelijk en vaderschap, maar Rodenko's drankprobleem maakte duidingen speculatief. Hij kwam in de loop der jaren emotioneel en artistiek droog te staan. Van bewuste en onbewuste strevingen is dan nauwelijks meer sprake. Daarom blijven voor een alcoholist de deuren van de psychoanalytische behandelkamer gesloten. De crisis in zijn leven heb ik daarom gekoppeld aan zijn Russische levenshouding: ‘Ach nou ja - ik zal altijd onderworpen zijn. Aan het noodlot ontkom je niet.’ Dat maakte hem volgens Odile Heynders in de laatste hoofdstukken van mijn biografie wat sjabloonachtig. maar dat was het enige beeld dat ik van hem kon geven.

Ook cultuurhistorische uitstapjes, zo

[p. 67]

kenmerkend voor psychoanalytische studies, heb ik geschrapt. Het vaderconflict is een belangrijk thema in de wereldliteratuur. Rodenko gaat er in zijn werk ook op in als hij bij voorbeeld schrijft over het werk van Hermans. Ook de door Rodenko zo bewonderde Dostojevski had ik er in dit verband bij kunnen halen. Het zijn zaken die hooguit in een noot thuishoren; in de hoofdtekst zouden deze zijpaden het beeld van Rodenko alleen maar vertroebelen. En het boek zou onnodig wijdlopig worden.

De psychologische of psychoanalytische invalshoek in voor een biograaf aantrekkelijk en spannend, maar ook lastig. Als biograaf kruip je in de huid van een psycholoog, die je niet bent. Bovendien zou de indruk kunnen ontstaan dat de kwaliteit van het literaire werk op zich er niet toe doet en dat het er alleen maar om gaat de auteur als patiënt te ontleden. Gebeurtenissen uit het leven komen via omwegen - psychologische mechanismen - en in een andere vorm in het werk terecht. Van een een-op-een-relatie is nooit sprake. Het ging er mij dus niet om uit het werk neurosen af te leiden. Zinvoller leek het mij een psychologische context te schetsen, die enigszins kan verhelderen waarom hij bepaalde gedichten en essays tijdens bepaalde fasen van zijn leven schreef. Op deze manier hoop ik langs een indirecte weg een nieuwe visie op zijn werk te kunnen geven.

Een voorbeeld daarvan is de onmiskenbare tweedeling in Rodenko's poëtisch oeuvre. Rodenko is in de afdeling ‘Kamerpoëzie’ uit Gedichten een andere dichter dan in Stilte, woedende trompet. In eerstelingen als ‘Bommen’ en ‘Zondagmiddag’ gaat het om de stilte die bijna verwoestend van aard is. Hierin manifesteert Rodenko zich het meest zoals hij ook in zijn biografie naar voren komt: gedempt-rumoerig. De eerste gedichten zijn het werk van een kunstenaar die reageert op een persoonlijke en maatschappelijke crisissituatie. Ze zijn het meest biografisch verankerd. In de latere gedichten is dit persoonlijke element verdwenen. Rodenko had er inmiddels alles aangedaan zijn biografie los te snijden van zijn werk. In Stilte, woedende trompet leren we de intellectueel Rodenko kennen, die thema's uit de wereldliteratuur verwerkt in zijn gedichten, om daarmee zijn eigen binnenwereld af te schermen.

De biograaf

Als biograaf heb ik me ‘introspectief-empathisch’ opgesteld, schrijf ik in mijn inleiding. Ik bedoel daarmee dat ik mijn eigen levenservaringen heb laten meespelen bij de beschrijving van Rodenko's leven. Het gaat hier om het belangrijke punt van de identificatie van de biograaf met de gebiografeerde.

Het begrip ‘introspectief empathisch’ speelt een centrale rol in de praktijk van moderne psychoanalytici. Voor Freud was de zogenaamde tegenoverdracht, het projecteren van gevoelens op je patiënten, nog taboe. Hij streefde objectiviteit na. Hedendaagse psychoanalytici zien de betrekkelijkheid daarvan in. Tijdens indicatievergaderingen van psychiaters blijkt dat iedereen door eigen ervaringen andere accenten in het levensverhaal van de patiënt legt.

Ik ben ervan overtuigd dat de biograaf hetzelfde doet. Het is belangrijk je daar-

[p. 68]

van bewust te zijn én er je voordeel mee te doen. Een objectieve biografie bestaat niet, aan het in zwang geraakte woord ‘feitenbiografie’ heb ik steeds meer een hekel gekregen. Je bent als biograaf met je hele hebben en houden bij je onderwerp betrokken. Op de een of andere manier zit je altijd in je boek. Anders is zo'n immens project ook niet vol te houden.

Een gevaar van deze betrokkenheid is dat je je laat meeslepen door bewondering of juist irritatie. In het eerste geval wordt de gebiografeerde een ideaalfiguur, een voorbeeldvader van wie elk kreukje is gladgestreken. Bij irritatie gebeurt gemakkelijk het tegenovergestelde. De biograaf komt tot een moreel oordeel waarop niemand zit te wachten. Biograferen is observeren, waarbij eigen ervaringen en persoonlijke waarden en normen een rol spelen. ‘Ik ben een vreemdeling. Ik sta apart’ is mijn biografie van Paul Rodenko. Ik heb geselecteerd, perspectieven gekozen en accenten gelegd. Sommige passanten in Rodenko's leven kregen geen plaats in het boek, anderen wel. Meestal omdat hun rol inderdaad belangrijk was, een enkele keer omdat ik de persoon boeiend vond.

Slechts een enkele lezer wees mij op de marginale rol die Rodenko's moeder in de biografie speelt. Is het de bekende freudiaanse vlek, waardoor een te sterke fixatie op de vader plaatsvindt? Met andere woorden, zegt dat niet meer over mij dan over Jeanne Rodenko? Dat zou heel goed kunnen, waarmee duidelijk wordt dat de biograaf iets kan leren van zijn eigen boek.

Door mijn persoonlijke invalshoek heb ik bewust en onbewust een aantal vragen laten liggen en sommige antwoorden niet gegeven. De conclusie dat Rodenko dat opportunistische gemeen had met zijn vader, is daar een voorbeeld van. Ik wilde dat niet zo stellig formuleren, maar je voelt dat wel in mijn boek.

En zo roept het boek meer vragen op. Een kleine hommage aan Paul Rodenko die wars was van het affe betoog? Een beetje wel, maar ook omdat ik zo Rodenko als mens en kunstenaar levend kon houden. Hopelijk wordt er na mijn boek verder gedacht en verschijnen er mooie stukken over zijn relatie met Achterberg, de poëzie van het echec en zijn eigen poëzie. Of een nieuwe biografie, waarin de biograaf vooral ingaat op de relatie moeder en zoon. Het materiaal daarvoor ligt klaar in de kelders van het Letterkundig Museum.

Odile Heynders, ‘Hij noemt zich ik’. In: Biografie Bulletin, 2000, 3, pp. 188-195

Koen Hilberdink, ‘Ik ben een vreemdeling. Ik sta apart’ Een biografie van Paul Rodenko (Amsterdam 2000)

Herman de Liagre Böhl, ‘De volledigheidswaan van biografen’. In: BMGN, 115 (2000), nr. 2, pp. 252-260

Willem Otterspeer, ‘De wetenschap heeft geen behoefte aan de biografie’. In: Biografie Bulletin, 1999, 2, pp. 122-129

N. Treurniet, ‘Over een ethiek van psychoanalytische techniek’. In: A. Ladan (red.), Over normen en waarden. Psychoanalytische visies (Amsterdam 1995)

Ilse van der Velden, ‘Nederland biografenland?’ In: VPRO-gids, 13 januari 2001, p. 20