Biografie Bulletin. Jaargang 11

[p. 57]

Een afgescheiden deurwaarder in Amsterdam
Hans Werkman

In 1978 huurde de jonge Nederlandse malariaonderzoeker Jan Peter Verhave in Chicago, waar hij een medisch congres bijwoonde, een auto om 450 mijl naar Pella te rijden. Hij interesseerde zich voor de Gereformeerde landverhuizers die in de negentiende eeuw vervolgingen en boetes in Nederland ontvluchtten, en vervolgens in Amerika vrije kerken te stichten. Verhave trof in Pella en Mount Pleasant talrijke Reformed en Christian Reformed Churches aan en praatte met de nakomelingen van de Nederlandse asielzoekers. Vele jaren later schreef hij vanuit het perspectief van een van de achtergeblevenen over het kerkelijk leven van de Afgescheidenen.

Een jaar na zijn reis naar de Verenigde Staten kreeg Verhave per post een pakje oud, dun, bruin papier. Het bevatte 67 brieven, die in het midden van de negentiende eeuw door de Amsterdamse deurwaardersfamilie Wormser naar de Amerikaanse immigranten gestuurd waren. In Amsterdam waren ze samen ter kerke waren gegaan, en hadden ze vele boetes betaald wanneer er meer dan twintig bezoekers aanwezig waren.

In de twintig jaar na de ontvangst van het brievenpakje werkte Verhave (inmiddels parasitoloog aan de Katholieke Universiteit Nijmegen) aan een boek op basis van die brieven. Het verscheen vorig jaar onder de titel Afgescheiden en wedergekeerd. Het leven van J.A. Wormser en zijn gezin. De brieven gaven meest Amsterdamse informatie, niet over de stand van de diamanten op de beurs en het verloop van de stadsuitbreiding, maar over het kerkelijk leven, en dan vooral van de Afgescheidenen. Zij hadden zich in 1835 aangesloten bij de Afscheiding, een orthodox-kerkelijke beweging die in 1834 in Noord-Groningen ontstaan was. Kleine Gereformeerde kerkjes ontstonden als reactie op de vrijzinnigheid in de Nederlands Hervormde kerk, die - een doorn in het oog van de Afgescheidenen - door de overheid bestuurd werd. Aan de Bloemgracht 42 in Amsterdam werd de kostschool van Van Velzen aangekocht en uitgebroken, en daar ontstond de eerste Amsterdamse Gereformeerde kerk.

Marita Mattijsen-greep

Verhave presenteert zijn boek als een biografie van Johan Adam Wormser en diens gezin. Het boek is echter geen gewone biografie. De bronnen reiken niet verder dan tot ongeveer 1917. In de bronnenlijst ontbreken bijvoorbeeld het standaard-

[p. 58]

werk van M. Elisabeth Kluit, Het Protestantse Reveil in Nederland en daarbuiten (1970) en Het wonder van de negentiende eeuw. Van vrije kerken en kleine luyden door H. Algra (1965). Verhave heeft deze werken uiteraard wel gelezen, maar hij had een reden om ze niet direct als bron te vermelden. Bij het schrijven van zijn boek deed hij een soort Marita Mathijsen-greep: hij koos een vertelster, de oudste dochter van het gezin Wormser, Jansje Wüstenhoff-Wormser (1835-1917), en nestelde zich in haar ziel. Zijn boek is dus een fictieve terugblik vanuit het begin van de twintigste eeuw.

Behalve de teruggevonden brieven van Wormser aan Amerika implanteerde Verhave in Jansjes bezige geest ook de correspondentie tussen haar vader en Groen van Prinsterer, in 1872 gepubliceerd door Groen van Prinsterer zelf. Groen van Prinsterer schatte J.A. Wormser als denker zeer hoog.

Ook bestaat er een schilderij van het gezin, gemaakt door J.G. Schwartze, de vader van de hofschilderes Thérèse. Verhave heeft het gezinstafereel blijkbaar urenlang in zich opgenomen. Vanaf de eerste blik inspireerde het doek hem om de geschiedenis door de ogen van Jansje te zien. Zijzelf zit op het familietafereel aan tafel naast haar vader, die op zijn beurt geflankeerd wordt door zijn enige zoon Johan, de latere firmant van de uitgever en drukker Höveker en Zoon. Deze Wormser junior heeft biografieën geschreven van vier ‘vaders van de Afscheiding’: Van Raalte, Scholte, De Cock en Van Velzen, onder de verzameltitel Een schat in aarden vaten (1915-1916, zie ook het Levensbericht van Wormser jr. in het Jaarboek van de Maatschappij der Nederlandse Letterkunde 1916/1917) Hij was van plan daar een vijfde deel over zijn vader aan toe te voegen, maar hij had er geen tijd voor. Hij zou, ondanks zijn zoonschap, een goed biograaf hebben kunnen zijn; hij heeft altijd een gezondkritische visie op zijn vader gehad.

Eigenlijk heeft Verhave nu, na 85 jaar, deel vijf uit deze oude reeks geschreven. Interessant is dat hij zijn pen daarvoor uitleende aan de dochter van de oude Wormser. Niet aan de zoon, want die had het daar immers te druk voor. De intelligente dochter had al laten merken dat ze een visie had verworven op haar vader en diens werk, want zij had een groot aandeel gehad in de correspondentie met Amerika.

Samen op weg

De keuze van Verhave heeft nadelen. Het boek kan geen gewone biografie zijn. De dochter heeft onvoldoende kritische afstand en kent de onderzoeksresultaten van de twintigste eeuw niet, zodat zij bepaalde conclusies niet kan trekken. Maar de keuze heeft ook voordelen. Het is merkbaar dat Verhave zijn persoonlijke godsdienstige beleving graag aan het boek wil toevoegen. Als hij dit had gedaan, zou hij als schrijver hebben ingebroken in de stof van zijn biografie. Nu maakt hij Jansje tot vertelster, en daardoor kan zij haar hart kwijt aan haar lezers, waarbij hij mooi met haar onder één historisch hoedje kan spelen. Het is intussen ook een kwaliteit van Verhave dat hij Jansje daarbij niet laat optreden als irritante bekeerster, maar als hartelijk meelevend christen, geheel passend in het gekozen kader.

Een hagiografie heeft Verhave Jansje niet

[p. 59]

laten schrijven. De dochter laat merken dat ze haar vader in zijn optreden als Afgescheidene te strak vond. Zijzelf denkt in het boek meer evangelisch, meer ‘samen-op-weg’, zouden we tegenwoordig zeggen. Op dit punt treedt Peter Jan Verhave als werkelijke auteur op de voorgrond, want hij laat merken waar hijzelf staat in het spectrum van het christelijk geloof. Hij is een middenorthodoxe, evangelische, charismatische ouderling van een eenentwintigste-eeuwse samen-op-weg-kerk, een kerkganger zoals Jansje die graag zag: ‘rechtzinnig, maar niet zo benauwd, vrij en blij zoals het de christen past.’

Verhave laat zichzelf al te zeer in de kaart kijken door tussen de biografische hoofdstukken korte cursief gedrukte inlassen te plaatsen, waarin hij niet alleen verslag doet van zijn boeiend bronnenonderzoek, maar de biografielezer ook voor de voeten loopt met zijn eigen meningen over kerk en geloof anno 2000.

Jammer genoeg ervaren we weinig over het deurwaarderswerk van de vader en krijgen we ook geen helder inzicht in diens vele artikelen in ‘De Nederlander’. Kennelijk overziet Jansje die aspecten niet, omdat Verhave er te weinig van weet. Zelfs voelt Jansje zich geremd om meer dan summiere informatie te geven over haar man Carl Wüstenhoff. Heel openhartig daarentegen schrijft ze over haar zwager Jan de Boer die na bezoeken aan de rosse buurt zijn vrouw met een venerische ziekte besmette en haar de dood injoeg.

Lampetkan

Verhaves boek geeft vele fijnzinnige sfeerbeschrijvingen van het gezin Wormser. Ze woonden aan de Oudezijds Achterburgwal tussen de Hoogstraat en de Stoofsteeg (ter hoogte van het Hasjmuseum, laat Jansje het niet horen). Vader strompelde dagelijks met zijn podagravoeten naar de beurs en naar zijn deurwaarderskantoor. 's Avonds werkte hij aan tafel in het gezin aan zijn boeken (hij schreef onder andere een veel gebruikt boek over de kinderdoop), deed zijn correspondenties en werkte aan hulp voor de Afgescheidenen. Hij was luthers opgegroeid, maar koos in gewetensnood het kerkje van de vervolgden aan de Bloemgracht. Daar kwam hij in aanraking met de jonge Maurits van Hall, de advocaat van de Afgescheidenen en voorvader van de latere burgemeester van Amsterdam (Gera Kraan-van den Burg schreef in 1935 over Maurits en Suze van Hall de historische roman Brandende harten). Veel beter leerde hij dominee Van Velzen kennen, die er niet zo best afkomt in het boek. Er was veel ruzie onder de Afgescheidenen. Het is een wonder dat daar nog een stevige Gereformeerde kerk uit gegroeid is.

Wormser, afkerig van ruziemakers en kampend met innerlijk heimwee naar het goede in de Hervormde kerk, werd door zijn medebroeders geschorst. Hij trok zich met vrienden terug in huissamenkomsten. Uit de lampetkan van boekhandelaar Höveker werd gedoopt. En ook daar viel de politie menigmaal in, omdat er vaak meer dan twintig mensen bijeen waren. Maar in Baambrugge woonde een rijke, wat vreemde en humeurige afgescheiden weduwe, mevrouw Zeelt. Zij was de grote geldschietster van de Afgescheidenen en betaalde de boetes. Hoe stonden deze mensen in de cultuur

[p. 60]

van hun tijd? Ze leefden als vreemdelingen op aarde, hoewel de Wormsers wel een mooi schilderij lieten schilderen en af en toe samen op reis gingen. Maar hun vaderland was bij God in de hemel. Jansje deelde dat innige, piëtistische geloof en deelt het als het ware uit in haar boek.

Wat de literatuur betreft: ze kenden Beets, zijn Camera Obscura werd gelezen. Toen de rechtzinnige Hasebroek van Waarheid en Droomen dominee van de Nieuwe Kerk in Amsterdam was geworden, gingen ze graag bij hem ter kerke. Uiteindelijk sloten ze zich zelfs weer aan bij deze Hervormde kerk. Ook de romans van Elise van Calcar waren bekend in het gezin. Zij schreef de sleutelroman De dertiende, over het leven van de Afgescheidenen, over dominee Boston (Scholte) en mevrouw Van Zemelen (Zeelt). De merkwaardige mevrouw Zeelt krijgt in het boek van Verhave trouwens een eigen biografietje.

De Vriendenkring

Verhave heeft een hoofdstuk ‘Silhouetten van vader en zijn vrienden’ toegevoegd, waarin hij Jansje laat vertellen over de ‘Vriendenkring’ die vaak in huissamenkomsten bij elkaar kwam: de dichter Da Costa, het kamerlid Groen van Prinsterer, Heldring van de Veluwse inrichtingen, de uitgever Höveker, Jan de Liefde die de Vereniging tot Heil des Volks stichtte, Carel Schwartz die de Franse Schouwburg aan de Erwtenmarkt bij de Amstel kocht voor de zending onder de Joden en op zijn kansel door een Joodse jongen (de latere professor Samuel Hirsch) werd neergestoken. Het boek wemelt van dergelijke informatie, door Jansje keurig over haar thematische hoofdstukken uitgesmeerd.

Veel aandacht is er voor de Landverhuizers, die de knechting door de regering in het vaderland niet meer konden verdragen en naar Amerika gingen. Informatie vanuit Amsterdam werd per brief door moeder en dochter Wormser naar Amerika doorgegeven in soms pittige bewoordingen. Bij de dood van de rechtzinnige, saaie dominee Kortenhoeff Smit: ‘Zijn nagedachtenis betekent niet veel. Hij had de reputatie van een veelvraat en nu op zijn sterfbed teerde hij op zijn vet. Hij laat een vermogen na van zes ton. [...] De boeken worden van de week verkocht, maar daar is niet veel bijzonders bij en veel romans!’

Naar Nijverdal

Er waren ook logeerpartijen bij oom Hendrik, directeur van de Nederlandsche Handelmaatschappij te Nijverdal, lerend ouderling in de kleine Gereformeerde kerk van Hellendoorn en beschermer van de uitgezogen fabrieksarbeiders. En dan komen we toch in de buurt van de twintigste-eeuwse Nederlandse literatuur, want oom Hendrik Wormser was de grootvader van Willem de Mérode. Jansje kan aan deze dichter nog net een woordje wijden; hij heeft kort voor haar dood zijn twee eerste bundels gepubliceerd. Maar ze schrijft hem aan de verkeerde vader toe; die had Jan in plaats van Piet Keuning moeten heten, dat had Verhave haar beter moeten influisteren.

Intussen is het duidelijk dat de poëzie van De Mérode er zonder de cultuur van deze voorouders heel anders had uitgezien. Zijn moeder, Elisabeth Wormser uit Nijverdal, droeg de geest van het piëtistische en literaire Réveil in zich, de geest

[p. 61]

van haar Amsterdamse nicht Jansje.

In het huis van De Mérodes grootmoeder in Nijverdal werden op lange winteravonden de romans van Bosboom-Toussaint voorgelezen.

Voetnoten

Praktisch alle gegevens die Jansje als vertelster vermeldt, zijn afkomstig uit de brieven die ze naar Amerika stuurde of uit berichten van tijdgenoten. Ondanks de verhaalvorm is het dus een feitelijke biografie. Maar een volwassen biografie naar onze huidige maatstaven is het boek niet. Wat het wel is: een aantrekkelijk geschreven en zeer informatieve geschiedenis van een gezin gezien door de ogen van een goed om zich heen kijkende dochter. Zo was het ook de bedoeling van Verhave. Zijn boek heeft daardoor ingeboet aan wetenschappelijk belang, maar is aantrekkelijker geworden voor een groter publiek.

Voor de wetenschap heeft hij echter een toegift. Wie de voetnoten mist, kan zich naar het archief van de Vrije Universiteit spoeden om daar een volledig geannoteerd exemplaar van dit boek te raadplegen. In hetzelfde archief wordt ook de wederzijdse correspondentie tussen de Wormsers en hun geëmigreerde vrienden in Amerika bewaard.

Jan Peter Verhave, Afgescheiden en wedergekeerd. Het leven van J.A. Wormser en zijn gezin (Heerenveen 2000)