Biografie Bulletin. Jaargang 11

[p. 51]

Het bezielde huis
Interview met Stefan Brijs
Monica Soeting

Niet ver van de grens met Nederlands Limburg ligt het Belgische Genk, een industriestad met 60.000 inwoners. Nog geen honderd jaar geleden was deze stad een klein dorpje, omringd door veen- en heidegebieden, een paradijsje voor kunstenaars. Een van hen was Emile van Doren, schilder en uitbater van Hôtel des Artistes.

In Hôtel des Artistes logeerde dikwijls het Brusselse echtpaar Serigiers-Doff. Mevrouw Neel Serigiers-Doff (1858-1942) zou vele jaren later bekendheid krijgen als de schrijfster van Keetje en Keetje Trottin, in Nederland in de jaren zeventig samengevoegd en gepubliceerd onder de titel Keetje Tippel. In 1908 liet het echtpaar in Genk het Chalet des Houx bouwen - een villa met een magnifiek uitzicht over het dorp en omstreken. Zes maanden per jaar streek Neel Doff hier neer om te schrijven, niet alleen over haarzelf - in Genk ontstonden Jours de famine et de détresse, Keetje en Keetje Trottin - maar ook over de Genkenaren. Haar aantekeningen zijn een belangrijke bron voor wie de geschiedenis van Genk wil bestuderen.

Al kort na de bouw van de villa werden in Genk de eerste mijnen gebouwd. In 1901 was in de omgeving een steenkolenlaag gevonden, en in de eerste twintig jaar van de vorige eeuw ontstonden drie grote nieuwe woonwijken voor mijnarbeiders. Honderd jaar later is Genk getekend door de opkomst en ondergang van de mijnbouw. Van het ooit zo lieflijke dorpje is niets meer over. Hôtel des Artistes moest plaatsmaken voor een autoweg, en op de plaats van de boerderijtjes verscheen hoogbouw. Het enige dat bewaard is gebleven, is Chalet des Houx. Hoewel het weidse uitzicht van vroeger tegenwoordig door flats belemmerd wordt, kun je je nog steeds voorstellen hoe Neel Doff hier tijdens lange zomeravonden van haar tuin en van vogelconcerten genoot, zoals zij in haar brieven en dagboeken schrijft.

Het interieur van de villa biedt een ander beeld. Als toevluchtsoord voor zwervers en junks is de oorspronkelijke inrichting onherkenbaar geworden. De trap eindigt als in een spookhuis halverwege de begane grond en de eerste verdieping. De deuren zijn ingetrapt en de kamers liggen vol afval. Bovendien hangt er een penetrante brandgeur. Als er niet snel iets aan het huis gedaan wordt, vreest de schrijver Stefan Brijs, Genkenaar van geboorte, zou dit laatste restje Genker kunstenaarsgeschiedenis wel eens gauw verloren kunnen gaan.

Brijs heeft zich het lot van de villa aangetrokken. Toen hij een aantal jaren gele-

[p. 52]

den hoorde dat het huis inzet van een juridische strijd was geworden - buurtbewoners en gemeentebestuur weerden zich tegen het plan van de villa een ontwenningskliniek te maken - begon hij zich voor de oorspronkelijke eigenaresse te interesseren. Het resultaat is een biografie van een schrijfster en haar domicilie; een bezield verhaal over een even bezielde vrouw, naar wie in Genk geen enkele straat genoemd is, en wier huis dreigt te verdwijnen.

Met Villa Keetje Tippel, dat op 7 juni in de tuin van de villa gepresenteerd zal worden, heeft Brijs zowel een monument voor de schrijfster als voor het verdwenen dorp willen oprichten. Tegelijkertijd, zegt hij, wil hij met zijn boek de villa voor ondergang behoeden.

‘Het boek is de geschiedenis van Neel Doff, maar ook de geschiedenis van een dorp en dus ook van de mijnen. Neel Doff heeft dertig jaar lang in Genk gewoond, en in die tijd heeft ze heel veel brieven geschreven die je allemaal kunt koppelen aan gebeurtenissen die zich in het dorp hebben afgespeeld. En wat het huis betreft - ja, als je haar boeken leest, dan voel je gewoon hoe belangrijk die villa voor haar was. En als je de villa gezien hebt, kun je je voorstellen wat een pracht dat geweest moet zijn. Ze is hier nog tot haar tachtigste gekomen. In 1936 schreef zij: “Ik denk niet dat ik hier nog terugkom.” Maar de volgende zomer was zij er weer, en de zomer daarop ook. Ik vroeg me dus af waarom ze dat deed. Ik begreep dat zij dit huis echt als haar huis beschouwde, meer dan het huis dat zij in Brussel bewoonde. Hier kwam ze tot rust, hier is ze begonnen te schrijven.’

Evelyne Wilwerth heeft in 1992 een biografie over Neel Doff gepubliceerd, waarin zij hoofdzakelijk op het leven van Doff ingaat. Jij portretteert Doff expliciet als schrijfster en je beschouwt de villa ook duidelijk als een schrijvershuis. Maar zo groot is haar belang als schrijfster toch niet?

‘Je bedoelt, waarom zou je het huis bewaren, want van zo groot belang was de schrijfster niet. Dat is wel waar, maar ze heeft toch een paar boeken geschreven die de moeite waard zijn. In haar eerste autobiografische boeken bijvoorbeeld leer je het negentiende-eeuwse Amsterdam kennen, en ook in haar andere, niet in het Nederlands vertaalde werk, geeft ze een mooi tijdsbeeld. Maar een echt groot schrijfster was ze niet, dat klopt. Het ontbrak haar aan talent zich in te leven in verzonnen situaties en personages. Maar daaraan had ze ook geen behoefte. Ze schreef uit zelfbehoud - ze schreef om de ellende van zich af te schrijven en om te bestaan. Daarom heeft ze ook tot haar vijftigste gewacht, tot ze in de villa trok, en alles van haar af viel.

Maar het is ook waar dat ik dit boek ik in de eerste plaats ben gaan schrijven om de villa te redden, juist omdat er in Genk zo weinig cultureel erfgoed bestaat. Pas in de tweede plaats heb ik het als eerbetoon voor Neel Doff geschreven.’

Toch spreekt er grote bewondering voor Doff uit je boek.

‘Terwijl ik aan het schrijven was, kreeg ik meer en meer sympathie voor haar. Die band groeide, omdat je als biograaf je onderwerp heel dicht op de huid zit. Ik denk dat dit bij Doff ook heel makkelijk

[p. 53]

Neel Doff aan het breien. Uit: Eric Defoort, Neel Doff, leven na Keetje Tippel

[p. 54]

Villa Keetje Tippel. Foto Monica Soeting

[p. 55]

gebeurt. Ze was heel gevoelig en impulsief en in- en ingoed. Zij was ook temperamentvol en ze had veel meegemaakt. Meermaals dacht ik, god, wat moet die vrouw hebben afgezien. Maar ze was ook een heel mooie vrouw. Ik heb op het punt gestaan te schrijven: “Ik zou willen vrijen met de vijfentwintigjarige Doff en praten met de vijfenzeventigjarige.” Ik denk dat ik dagenlang met haar over van alles had kunnen praten. Er is ook veel in haar dat ik herken. Ze had bijvoorbeeld een duidelijk niet-intellectuele en een intellectuele kant - dat heb ik ook. Ik vond het dus ook heel belangrijk die twee kanten van haar te laten zien; ik beschrijf hoe ze dagenlang in haar tuin zit te breien, maar ook dat ze Multatuli las.’

In je boek leg je meer de nadruk op die niet-intellectuele kant.

Ja, uiteindelijk vond ik het belangrijker mij haar voor te stellen hoe ze zit te breien. Stel dat iemand over honderd jaar een biografie over mij schrijft en zegt, hij had Gilliams en Boon in zijn boekenkast staan. Dan kun je de conclusie trekken dat ik die boeken las, maar dat weet je niet. In die zin kan ik het mij misschien veroorloven deze uitspraak te doen: ik vind dat breien even belangrijk als dat schrijven, want ik weet als schrijver dat ik door verschillende auteurs beïnvloed ben, maar dat die invloed nu mijlenver van mij af staat. Ik heb mijn eigen stijl ontwikkeld. En of ik nu vanaf morgen heel veel Proust of heel veel Elsschot ga lezen, dat zegt over mijn werk evenveel als wanneer je zegt: hij ging elke dag een half uur met zijn hond wandelen en met zijn buren deed hij af en toe een barbecuetje.’

Maar waarom vind je dat laatste dan toch belangrijk voor een schrijversbiografie?

Dat Doff Multatuli las, zegt ook iets over haar, maar dat breien maakt haar menselijk. Dat soort dingen brengt je dichter tot een schrijver. Stel dat ik ooit nog een groot schrijver word, met Mulischiaanse types en Mulischiaanse trekjes, en dan vertelt mijn biograaf dat ik graag met mijn hond ging wandelen - dat typeert mij. Dat maakt van de afgod een mens. Ik leef weliswaar in mijn boeken, en ik ben er ook voortdurend mee bezig, maar afgezien daarvan doe ik zo veel dingen die daarmee niets mee te maken hebben, maar die voor mij wel belangrijk zijn. Ik vind dat je een schrijver ook los van zijn boeken moet zien. Als ik de biografie van een schrijver lees, dan wil ik die persoon als mens leren kennen. Daarom hecht ik zo veel waarde aan dat beeld van Doff, hoe ze in haar tuin kleertjes voor de kinderen van een boerengezin zat te breien.’

Opvallend is dat je er verder niets achter zoekt, je psychologiseert dat gegeven niet.

‘Moet ik als biograaf een verklaring gaan zoeken voor het gegeven dat Doff graag breide? Nee. Die vrouw breide, daar hoef je verder niets achter te zoeken. Ik heb zelfs niet geschreven dat ze breide om zich te ontspannen en dat ze misschien zo de rust vond om een boek te schrijven. Ze breide. En ik heb dat zo willen vertellen dat je dat mens daar in die villa ziet breien.’

[p. 56]

Met dat beeld heb je in elk geval zowel de villa als de vrouw nieuw leven ingeblazen.

‘Misschien ligt dat ook daaraan dat ik in de eerste plaats schrijver ben, en niet biograaf. De meeste biografen doen niets liever dan jarenlang in archieven zitten. Ze stellen het schrijven liefst zo lang mogelijk uit. Maar ik had na een half jaar al schoon genoeg van al die archieven. Ik wilde gaan schrijven, ik wilde een beeld scheppen.

En ik heb een doel met dit boek. Bij het schrijven van De verwording, mijn debuutroman, had ik het gevoel dat een van de personages, die ik echt gekend had, voortdurend over mijn schouder keek. Ik dacht dat ik daar vanaf was, maar bij het schrijven aan Villa Keetje Tippel gebeurde hetzelfde. Misschien heeft Doff een missie, en heeft zij het allemaal gecontroleerd.

Dat klinkt natuurlijk allemaal heel verheven, en natuurlijk heb ik het boek geschreven zonder dat ik steeds aan haar eventuele reacties dacht, maar Doff laat wel een zekere indruk achter, en dat heeft ook met die vervallen villa te maken. Je voelt haar aanwezigheid daar: als er in één huis haar ziel zit, dan is dat dit huis. Als dat verdwijnt, dan haal je echt een stuk Neel Doff van de aardbodem.’

Villa Keetje Tippel verschijnt in juni bij uitgeverij Atlas, Amsterdam.