Biografie Bulletin. Jaargang 11

[p. 19]

Walraven in beeld: een speurtocht op drie continenten
Frans Okker

Altijd wanneer er voor de televisie of in een tijdschrift een biograaf wordt geïnterviewd, kijk ik met spanning uit naar het beeld of de foto van het bureau van de nijvere onderzoeker. In veel gevallen zie je daar enkele fraaie, vaak nog onbekende portretten die op ooghoogte zijn bevestigd en de biograaf bij zijn arbeid vertrouwelijk aanblikken. Op zulke momenten maakt naast oprechte bewondering ook een onmiskenbaar gevoel van afgunst zich van mij meester.

Zelf was ik in 1993 begonnen met een biografie van de schrijver Willem Walraven en de enige illustraties die ik op dat moment bezat, waren de omslagen van zijn boeken. Daaronder bevond zich weliswaar één close-up, maar die foto bleek zodanig opgeblazen dat je meer rasterpunten dan beeld te zien kreeg.

Nu waren er in dit geval wel een aantal verzachtende omstandigheden aan te voeren. Walraven (1887-1943) woonde de eerste veertien jaar van zijn leven in Dirksland, een dorp op het Zuid-Hollandse eiland Goeree-Overflakkee, waarvan de bewoners nogal zuinig aangelegd waren. Walravens vader, een kruidenier die ondanks zijn betrekkelijke welstand geregeld klaagde over zijn ‘erme kappetoaltje’, had wel wat beters te doen dan voor opnames van zijn nageslacht te zorgen. Bovendien lag hij geregeld overhoop met zijn oudste zoon. In 1902 vertrok Walraven naar Delft en later, nadat hij opnieuw enige jaren thuis had doorgebracht, naar Rotterdam. In die plaatsen werkte hij als kantoorbediende en loopjongen. Hij ging in die perioden geregeld uit met als gevolg dat hij vrijwel voortdurend in geldnood zat, wat de animo om een fotostudio te bezoeken, uiteraard niet vergrootte. Als er in die tijd al foto's van hem gemaakt zijn, dan was het niet eenvoudig om die terug te vinden.

Walraven slaagde er niet in een geregeld bestaan in Nederland op te bouwen, en emigreerde op tweeëntwintigjarige leeftijd naar Canada en de Verenigde Staten. Maar ook de kans op een unieke opname van de toekomstige schrijver, poserend voor het sierlijke geveltje van de Notre Dame de Bon Secours in Montreal of in downtown Boston bleek gering. Walraven vond er nauwelijks werk en leefde vijf jaar lang in grote armoede; als verkleumde zwerver bracht hij zijn dagen door in de openbare leeszaal. Eind 1914, tijdens de Eerste Wereldoorlog, keerde hij terug naar zijn ouderlijk huis. Van daaruit hij acht maanden later als militair telegrafist naar het toenmalige Nederlands-Indië ging. In de kolonie trouwde hij, stichtte een gezin met acht kinderen en werkte als boekhouder in de olie en suikercultures en, ten slotte, als journalist. Van die Indische episoden werden verschillende malen foto's gemaakt die Walraven in zijn brieven minutieus beschreef. Helaas werd na zijn dood in een Japans interne-

[p. 20]

ringskamp het huis met zijn bezittingen door Indonesische nationalisten gerampokt (geplunderd). Van de kans dat die foto's aan de plundering ontsnapt waren, kon ik maar beter niet uitgaan.

Mijn opdracht bij het zoeken naar illustraties voor mijn biografie, die ik op dat moment nog moest schrijven, was even duidelijk als veelomvattend: ik ging op zoek naar beeldmateriaal van Walraven op drie continenten. Vooralsnog stond ik echter met lege handen. Toch wist ik waar ik een aantal latere foto's van de schrijver kon vinden. Ik had meegewerkt aan het Walravennummer van het literaire tijdschrift Het Oog in 't Zeil (april 1992) waarvoor de redactie onder meer gebruik maakte van foto's uit de archieven van het Letterkundig Museum en het Koninklijke Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde in Leiden, en uit de privé-collectie van Indiëkenner Rob Nieuwenhuys. Ook was er het fotokatern van een eerder Walravennummer van Tirade (januari 1967). Maar de meeste van de minder bekende opnamen van Walraven waren afdrukken van krantenfoto's en daarom van slechte kwaliteit. Het lag voor de hand de familie te benaderen, want uit zijn brieven bleek dat de schrijver geregeld foto's opstuurde naar zijn broer in Dirksland en zijn zuster en zwager in Utrecht. Maar omdat juist zijn geboortedorp zo'n grote invloed heeft uitgeoefend op het leven van Walraven, begon ik mijn zoektocht met het doornemen van de boekjes Dirksland in oude ansichten I en II en besloot ik vervolgens naar het gemeentearchief van het dorp te gaan. Lang heb ik daar niet hoeven zoeken. Dankzij Peter Schobben, de krachtige motor achter de herdenking van de sterfdag van de schrijver die in 1993 in Dirksland gehouden werd, kwam ik in het bezit van een aantal belangrijke historische opnamen. Eén daarvan toonde, in de woorden van de schrijver, het ‘familiekasteel’, het geboortehuis van zijn grootvader van moeders zijde. Het zeventiende-eeuwse pand, dat nog altijd bestaat, draagt onder de fraaie klokgevel een steen met de tekst:

Tis voor menighe
Een groot besware
Dat sy een ander
Wel sien varen.

Voor Walraven hadden die woorden bijna een programmatisch karakter, want hij zou tijdens zijn leven geregeld met de afgunst van zijn omgeving te maken krijgen.

Er was zelfs een foto van zijn toenmalige onderwijzer op het ijs, met aan zijn voeten de befaamde laarsjes-met-groen-elastiek die hij volgens de jeugdherinneringen van de schrijver ook op de heetste dagen van augustus droeg. En in het prentenboek dat bij de herdenking verscheen, trof ik een mooie opname aan van de feestelijkheden in Dirksland ter gelegenheid van de inhuldiging van koningin Wilhelmina op 6 september 1898. Walraven nam deel aan het toneelstukje van de kroningsplechtigheid dat die dag door de schoolkinderen op het grasveld voor de hervormde kerk werd opgevoerd. Belangrijker nog was dat hij exact veertig jaar later deze gebeurtenis met grote precisie in een krantenartikel beschreef. De foto maakte deel uit van de collectie van het Streekmuseum Goeree-Overflakkee in Sommelsdijk. Op mijn

[p. 21]

telefonisch verzoek stuurde de beheerder mij per omgaande het origineel toe dat ik nog dezelfde dag liet dupliceren voor opname in mijn boek.

Verregend vilthoedje

Bij Annie van Geel, een nicht van Walraven en het enige familielid dat nog op Goeree-Overflakkee woont, wachtte me een verrassing. Het ‘kiekjesalbum’ van de firma G.C.T. van Dorp & Co (Semarang-Soerabaja-Bandoeng), waarin de schrijver zijn foto's bewaarde en dat door zijn Soendanese vrouw Itih met zorg beheerd werd, had op miraculeuze wijze de plundering door de nationalisten overleefd. In het boek bevonden zich tientallen, vaak piepkleine foto's, zowel uit Dirksland als uit de vele woonplaatsen van Walraven op Java. Met behulp van zijn zoon Maarten, die een duplicaat van het gehele album bezat, liet ik een aantal opnamen opnieuw afdrukken.

De bijschriften leverden in dit geval de meeste problemen op. De kinderen van Walraven, die allen in het toenmalige Nederlands-Indië geboren waren, wisten lang niet altijd wie er op de in Nederland gemaakte afbeeldingen stond. Het boek bevatte ook foto's van verschillende vrienden van Walraven en juist die opnamen zijn een mooie illustratie bij zijn literaire werk. Dat geldt bijvoorbeeld voor Arie Goote, voorzitter van de Indische vakvereniging De Suikerbond, in de tijd dat de schrijver daar als penningmeester en redacteur werkzaam was. Walraven leverde in een van zijn brieven onbarmhartige kritiek op het voorkomen van zijn baas, die in een schamel pak en met een verregend vilthoedje op het hoofd rondliep. De foto van Goote met het bewuste pak en hoedje vormt dan een zinvolle aanvulling. Ik ben er echter niet helemaal zeker van dat het hier om de oude uitmonstering van de vakbondsvoorzitter gaat. Walraven stuurde zijn baas, die acht jaar jonger was dan hij, naar een kleermaker, maar tot zijn ergernis ging Goote naar een aanzienlijk goedkoper kledingmagazijn dan hem geadviseerd was. Zelf liet Walraven zijn pakken het liefst maken door Savelkoul, de meest vooraanstaande kledingzaak van Soerabaja, ongeacht het peil dat zijn schulden op dat moment hadden bereikt. De kostuums werden om die reden zelden afbetaald.

Het kiekjesalbum bevatte ook portretten van Walravens broer en zuster, maar helaas geen afbeeldingen van zijn ouders. Vooral een foto van de moeder was van belang omdat de schrijver, naar eigen zeggen, ook uiterlijk sterk op haar leek. Beiden beschikten over een imposante gestalte die zich vooral in de breedte ontwikkeld had: hun gewicht lag boven de honderd kilogram. Bij Walraven stond daar een lengte tegenover van één meter drieënzeventig; zijn moeder was ruim twintig centimeter kleiner.

Via Lies, een van de dochters, kwam ik in contact met Annetje Schamhardt. Haar vader, Frans, was de zoon van Walravens zuster en bezocht als stuurmansleerling zijn oom verschillende malen in Nederlands-Indië. Bij die gelegenheden maakte hij diverse foto's van het gezin van Walraven. Annetje bezat niet alleen deze opnamen, maar ook een uitgebreide verzameling glasnegatieven en afdrukken van haar overgrootouders en andere familieleden. Er was een jeugdportret bij van Walravens vader in matro-

[p. 22]

Willem Walraven (foto KITLV)

[p. 23]

zenpak en met een ringetje in het linkeroor en diverse foto's van zijn moeder, al dan niet met de Flakkeese keuvel (staartmuts) op het hoofd, waarop de gelijkenis met haar zoon inderdaad treffend naar voren kwam. Annetje liet de foto's opnieuw voor mij afdrukken en hielp mij vervolgens nog aan een opname van Walraven en zijn vrouw die in oktober 1941 gemaakt was. Het was de laatste foto van de schrijver, die kort daarop een maand in de gevangenis moest doorbrengen wegens enkele ongelukkige opmerkingen in de trein over de Indo-Europese bevolkingsgroep en de wrakke verdedigingswerken in de kolonie. Walravens gelaat is getekend door de spanning, ongetwijfeld veroorzaakt door de gedachte dat hij in oorlogstijd zijn grote gezin een maand lang alleen moest achterlaten.

Abces

Inmiddels had ik, ook via de familie, enkele jeugdfoto's van de schrijver in handen gekregen, waaronder een die gemaakt moest zijn tijdens zijn verblijf in Rotterdam. Van het coöperatieve pension ‘Ons Tehuis’, waar Walraven aanvankelijk woonde, bleken in het gemeentearchief geen foto's aanwezig. Bovendien is het pand tijdens het bombardement van Rotterdam in mei 1940 verwoest. Maar Walraven verbleef ook enige tijd in het huis van de bekende fotograaf Henri Berssenbrugge aan het Boschje 17b. Zoals te verwachten was, maakte Berssenbrugge destijds een prachtige opname van zijn nieuwe atelier met voor de deur een klassieke hondenkar. En in een van de vele boekjes over oud-Rotterdam die ik doornam, ontdekte ik nog een afbeelding van Walravens favoriete café Boneski met zijn drie hoge boogramen aan de Coolsingel. Ook die foto vond een plaats in de biografie.

Uit Canada ontving ik wel informatie in de vorm van de passagierslijst van de Victorian, het schip waarmee Walraven op 3 december 1909 in Halifax aankwam. Het document is echter in een te slechte staat om op een behoorlijke wijze te worden gereproduceerd. In die leemte kon ik enigszins voorzien door een foto van de haven van Montreal rond die tijd, afkomstig uit een Canadees fotoboek dat ik voor een gering bedrag bij een antiquariaat kocht.

Daarnaast zocht ik naar beeldmateriaal van Walravens gevaarlijke overtocht in september 1915, dus tijdens de Eerste Wereldoorlog, als militair telegrafist naar Nederlands-Indië. Zelf zou hij waarschijnlijk geen foto's gemaakt hebben, want hij bracht een groot deel van de reis door in het scheepshospitaal wegens een fors abces aan zijn kaak. De veertig militairen reisden met het gloednieuwe dubbelschroefsstoomschip Jan Pieterszoon Coen van de Stoomvaart Maatschappij ‘Nederland’. In de archieven trof ik geen afbeelding van de JPC aan. Vandaar dat ik in die tijd iedere expositie bezocht die met internationale scheepvaart te maken had. Bij een tentoonstelling van verzamelaars van scheepsattributen in het Maritiem Museum in Rotterdam was het raak. Ik vond het adres van iemand die een omvangrijke collectie documenten en foto's van de Stoomvaart Maatschappij Nederland had opgebouwd. Na ons telefoongesprek stuurde hij me spontaan twee foto's van het schip toe. In dezelfde week zag ik bij een antiquariaat een foto-

[p. 24]

boekje van de Coen, zoals de rederij Nederland die van al haar schepen liet drukken. Dat kostte echter wel f 175,-.

Natuurlijk zat het bij dat boeiende, maar bovenal tijdrovende speurwerk niet altijd mee. Ik had graag een foto gevonden van Walravens jeugdliefde, een relatie die in 1906 ontstond, toen de schrijver na zijn verblijf in Delft weer naar zijn ouderlijk huis was teruggekeerd. Het zal duidelijk zijn dat mijn verlangen naar die foto nog toenam, nadat ik had vastgesteld dat het om een schippersdochter met de naam Anthonia (Toos) Okker ging. Helaas ben ik er niet in geslaagd een portret van de op negenentwintigjarige leeftijd gestorven vrouw te vinden. In de biografie heb ik daarom het geboortebewijs opgenomen van hun in maart 1908 geboren dochtertje Maria Elisabeth dat amper zes weken geleefd heeft.

Soms echter krijg je illustratiemateriaal in handen waar je nauwelijks naar gezocht hebt. Bij het doornemen van een flink pak fotokopieën van het bondsblad van de Suikerbond, die me door een andere onderzoeker bereidwillig ter beschikking werden gesteld, stuitte ik onverwacht op een advertentie met een plaatje van de New Perfection, het petroleumtoestel dat Walraven in de kolonie gebruikte om zijn Hollandse maaltijden te bereiden. Van nog meer belang waren de kopieën van enkele verslagen van vergaderingen van het bondsbestuur, die geïllustreerd waren met foto's op flink formaat. Die afbeeldingen waren zo scherp dat ik meteen in de bibliotheek van het Koninklijk Instituut voor de Tropen op zoek ben gegaan naar de originelen. Het bleek dat de illustraties bij het verslag op fotopapier waren afgedrukt, waardoor ze zodanig gereproduceerd konden worden dat ook het hoofd van Walraven op de achterste rij zichtbaar bleef.

Een heel ander soort afbeeldingen ontving ik uit Jakarta. Aangezien niet alle nummers van De Indische Courant, de krant waarvoor Walraven schreef, zich in de Koninklijke Bibliotheek bevinden, moest ik in een enkel geval een beroep doen op de Perpustakaan Nasional, de nationale bibliotheek van Indonesië. Een collega zocht voor mij de artikelen op en bestelde er kopieën van. Met dat laatste bleek de Indonesische bibliotheek niet zo vertrouwd. Tegen betaling van ruim vijftig gulden ontving ik zes foto's van de volledige krantenpagina's.

Het zal duidelijk zijn dat ik, toen het boek eenmaal klaar was, over voldoende foto's en ander illustratiemateriaal beschikte om het onontbeerlijke fotokatern van zestien pagina's te vullen. De hoeveelheid afbeeldingen bleek zelfs tot zo'n omvang aangegroeid dat ik bij het persklaar maken van het boek over moest gaan tot een ingreep die eigenlijk meer bij het schrijfproces hoort: kill your darlings. Maar het overhouden van een aantal illustraties na het verschijnen van het boek heeft voor de biograaf ook een groot voordeel. Wanneer hij nog eens een artikel over zijn onderwerp wil publiceren, zal hij merken dat kranten- en tijdschriftredacteuren zeer happig zijn op niet eerder gepubliceerde foto's.

Frank Okker, Dirksland tussen de doerians. Een biografie van Willem Walraven (Amsterdam, Bas Lubberhuizen 2000)