Biografie Bulletin. Jaargang 10

[p. 235]

Het piano-dossier
Nieuwe feiten over Willem Elsschot
Joke Linders

In 1994 publiceerde Ida De Ridder enkele herinneringen aan haar vader: Willem Elsschot, mijn vader. Daarin vertelde zij onder meer hoe hij geprobeerd had in de Tweede Wereldoorlog de piano van een joodse huisvriend, Rudi Lek, uit de handen van de Duitsers te redden. In de aanloop naar die gebeurtenissen had zij zelf een actieve rol gespeeld, de afloop kende ze via haar broer Walter. Vijf jaar na de publicatie van die herinneringen liet de huisvriend van zich horen. Al die jaren had hij een dossier bewaard met daarin brieven en feiten over de zoekgeraakte en weer gevonden piano. In Willem Elsschot en de piano laat Ida De Ridder zien wat deze nieuwe feiten opleveren.

Over de onmogelijkheid van het genre van de biografie is de laatste jaren meer dan genoeg gezegd. Kwesties als vorm en inhoud, aanpak en interpretatie, verhaal of feitenmateriaal, wetenschap of literatuur vormen een vast onderdeel van het biografische debat. Het lijkt de potentiële biograaf niet of nauwelijks af te schrikken. Hetzelfde geldt de economisch wankele basis. Zelfs als hem of haar een riante subsidie is toebedeeld, klopt er niets van. De uren, dagen, jaren die een biograaf spendeert aan het spitten in archieven, het speuren naar bronnen en feiten, het interviewen van betrokkenen staat in geen enkele verhouding tot wat dat oplevert: een of twee regeltjes in de reconstructie van een leven. Wie alles boven water wil halen, is daar niet alleen een leven lang mee bezig, hij loopt ook het risico van een onleesbaar boek. Wie iets over het hoofd ziet, krijgt klappen met de zweep van onvolledigheid. En toch. Het boekje dat Nijgh & Van Ditmar onlangs publiceerde: Willem Elsschot en de piano, toont glashard aan hoe een onbekend dossier, een kattebelletje, details kunnen opleveren die bestaande opvattingen en beelden in beweging zetten.

Rudi Lek, de joodse huisvriend uit de inleiding, schrijft in dat boekje: ‘In Willem Elsschot, mijn vader eindigt Ida de Ridder haar verhaal met de zin: “Neen, wij hebben geen mensen gered, alleen maar een piano.” Ik wil haar nu verbeteren: Willem Elsschot was bereid zijn leven te wagen om mij te beschermen. Voorwaar hij had een ridderlijke geest. Ik wil niet heengaan zonder te hebben getuigd van zijn menselijkheid als wereldburger en antifascist.’

In nog geen dertig pagina's reconstrueert Ida De Ridder met behulp van de brieven uit het dossier dat deze Rudi Lek jaren bewaarde, het ware verhaal rond de

[p. 236]

Willem Elsschot, voorlezend uit zijn Verzameld werk

verdwenen piano. Ze vertelt hoe haar vader, een Boorman waardig, de door de Duitsers gevorderde Bechstein had proberen te redden. De piano, eigendom van Rudi Lek, een jood met een Brits paspoort maar van Nederlandse afkomst, is door Ida op diens verzoek voor de duur van de oorlog naar haar ouderlijk huis getransporteerd. De Duitsers, geïnformeerd door verontwaardigde of jaloerse buren, eisen het instrument op. Vader Elsschot probeert alles om die vordering te voorkomen én om zijn dochter uit de gevarenzone te houden. Want die wordt beschuldigd van ‘feindlichem Besitz’. Dat uit de wind te houden lukt, maar de piano wordt geconfisqueerd. Elsschot weet te achterhalen waar de piano heengaat en blijft brieven schrijven over de kwestie. Eerst aan de Verwalter für feindlichen Haus- und Grundbesitz, de heer Voigt, en na de oorlog aan de procureur des Konings. Met het gewenste resultaat. In november 1944 keert de Bechstein terug naar het huis van de familie Elsschot in de Lemméstraat om twee jaar later verscheept te worden naar de rechtmatige eigenaar in Engeland.

Antifascist

Leveren deze feiten op zich al een aardige reconstructie op, samen met het relaas van Rudi Lek over hoe vader Elsschot bij het uitbreken van de oorlog geprobeerd had hem uit handen van de Duitsers te houden, ontstaat het beeld van de wereldburger en antifascist. ‘Mijnheer De Ridder nam mij terzijde

[p. 237]

ergens in de grote tuin en stelde het volgende voor: ik mocht bij hen blijven op één voorwaarde, hij zou mij laten doorgaan voor zijn zoon en dat staven met de nodige papieren. Hij kon dat waarmaken, beweerde hij met overtuiging. Toen pas drong de ernst van mijn situatie tot mij door: voor mijn veiligheid was een valse identiteit noodzakelijk. Mijnheer De Ridder scheen goed te beseffen wat het lot van de joden zou zijn bij een Duitse bezetting. Hij wist ook welk risico hij nam met zijn voorstel. Des te edelmoediger was het. Toen ik hem de volgende dag mededeelde dat ik wilde proberen Engeland te bereiken: zei hij: “Je hebt gelijk. Maar doe het nú. Mocht het je niet lukken, kom dan naar ons.”’

Over Van Elsschot hebben na de oorlog rare verhalen de ronde gedaan. Eerst vanwege het ‘Van der Lubbe’ - gedicht dat hij al in 1934 had geschreven maar pas in het juninummer van 1946 in het Nieuw Vlaams Tijdschrift publiceerde. Niet bepaald een geschikt moment om Van der Lubbe uit de vergeethoek te halen, vond men. Nog meer commotie ontstond toen hij een jaar later naar aanleiding van de terechtstelling van een Vlaamse activist met het gedicht ‘Borms’ kwam. Zijn verontwaardiging over deze onrechtvaardige gebeurtenis werd in de periode van de koude oorlog door menigeen ‘verkeerd’ geïnterpreteerd. Niet door Rudi Lek. De man die zelf veel te lijden had gehad van het nazi-regime, begreep dat deze gedichten geen persoonsverheerlijking zijn maar een aanklacht tegen de doodstraf. Aan Ida schreef hij: ‘Ik ben diep onder de indruk van je vaders protest tegen wreedheid en doodstraf en tegen de onverschilligheid van de machtigen die het hadden kunnen voorkomen: de paus heeft zich niet geroerd voor Borms, en de koningin drong niet aan voor zulk een vieze jongen als Van der Lubbe... Ik begrijp dat er veel polemiek is ontstaan rond dit gedicht en bewonder je vaders moed. Immers in zijn Van der Lubbegedicht klaagt hij dezelfde onmenselijkheid aan.’ Willem Elsschot en de piano is dus om verschillende redenen een interessant boekje. Vanwege de reconstructie van de feiten, de bevestiging van De Ridders kwaliteiten als handelaar en brievenschrijver, een versterking van zijn antifascisme, maar vooral als bewijs dat elk document, kattenbel of stukje papier biografisch betekenisvol is.

Ida de Ridder: Willem Elsschot en de piano. Nijgh & Van Ditmar, Amsterdam 2000, 79 blz., fl. 24,90