Biografie Bulletin. Jaargang 10

[p. 170]

De ‘vrouwenquaestie’
Indrukwekkende hoeveelheid arbeid over Vrouwenarbeid
Joke Linders

Feministische Openbaarheid. De Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid in 1898 van Maria Grever en Berteke Waaldijk is in veel opzichten indrukwekkend. Het boek ziet er smaakvol uit en bevat veel aardige foto's. Van vrouwen die zich voor die tentoonstelling hebben ingezet, maar ook van zalen en rubrieken, krantenknipsels met reacties, afbeeldingen van vrouwenarbeid of citaten van bezoekers. De indeling in hoofdstukken als ‘De aanloop: een geïllustreerd congres van vrouwen’, ‘Door het tourniquet: te gast bij de vrouwenbeweging’ en ‘Blijvende indrukken: boeken, beelden en congressen’ is gedegen, strak en efficiënt. De lijst van medewerkers imponeert, evenals het aantal bladzijden (352), het verpletterend kleine lettertje en de zeventig pagina's bronnen, register en literatuuropgaven. Aan de totstandkoming van het boek moet minstens even hard gewerkt zijn als aan de tentoonstelling honderd jaar eerder.

Ter gelegenheid van de inhuldiging van koningin Wilhelmina organiseerde een keur van feministen waaronder Cecile Goekoop-de Jong van Beek en Donk (de auteur van Hilda van Suylenburg) en Marie Jungius, een tentoonstelling over vrouwenarbeid in Nederland en in de Koloniën. Wat waren aan het eind van de negentiende eeuw de beroepsmogelijkheden voor vrouwen uit de middenklassen? Onder wat voor omstandigheden moesten arbeidsters in de fabrieken hun geld verdienen? En in wat voor beroepen waren vrouwen tot dan in het geheel niet of slechts bij hoge uitzondering werkzaam (als behanger, boekbinder, notaris, predikant, ingenieur, kassier of arbeidsinspecteur)? De organisatoren wisten zelfs een dienstbodencongres te organiseren waar niet alleen de werkgeefsters van zich lieten horen maar ook de booien zélf het woord zouden voeren. Om optimale aanwezigheid mogelijk te maken, moest dat congres wel op zondag gehouden worden als de meeste huishoudens op halve kracht draaiden en veel dienstboden enkele uren vrij hadden. Deelname aan dit congres kostte de doelgroep, dankzij vakkundig dramwerk van freule Cornélie Huygens, slechts 25 cent. Dat werk toch niet het enige en zaligmakende op deze wereld is, liet het jongste lid van de Regelingscommissie Nationale Tentoonstelling van Vrouwenarbeid, de vierentwintigjarige Sophia Hinlopen, relativerend weten aan het eind van het openingscongres. Het zou eenzijdig zijn, zo verkondigde zij, ‘als men meende dat het uitoefenen van een beroep het middel, het eenige was tot behoud van gezondheid of genezing van lichamelijk en geestelijk lijden. Nee, alle werk, betaald of onbetaald, dat men verstaat, waarvoor men berkend is, en waarvoor men zich verantwoordelijk gevoelt, is een waarborg voor gezondheid naar lichaam en ziel.’

[p. 171]

Zouden dit soort uitspraken of de saillante details over de geestelijke wankelmoedigheid waarmee Cecile Goekoop zich onafgebroken inzette, al een boeiend boek hebben kunnen opleveren, Maria Grever en Berteke Waaldijk zetten een en ander ook nog in een verantwoord wetenschappelijk kader. De geschiedenis van de ‘vrouwenquaestie’ aan het eind van de vorige eeuw is bekeken vanuit politiek oogpunt (het recht op volledig burgerschap), als sociologisch verschijnsel (de tentoonstelling was een van de uitingen van een langdurig en diepgaand transformatieproces in de Nederlandse samenleving), maar ook van een nieuwe representatie van de vrouw in de openbaarheid (waarna pagina's proefschriftelijk proza volgen over de theorie en de structuur van het begrip representatie). Die hang naar volledigheid, het scrutineus vastleggen van het kleinste detail in de voorbereidingsfase, het geringste geschil tussen de samenwerkende of elkaar juist bestrijdende dames, vond ik af en toe knap vermoeiend. Voor mij hadden de grote lijnen ook wel volstaan, al dient natuurlijk meteen erkend te worden dat het buitengewoon waardevol is dat die feiten nu allemaal in een samenhangend verband bijeen zijn gebracht en terug te vinden zijn.

Interessanter dan het minutieuze verslag over de verworven gelden, het eindeloze gekibbel over de locatie of de ‘prosopografische’¹ beschrijving van de 227 actieve commissieleden zijn de biografische stukken over Marie Cecile Goekoop, de ergernis over de nietsdoende diamantwerksters in de Industriezaal, of het verslag van het bezoek van koningin Wilhelmina. Dankzij dergelijke kijkjes komen vrouwenlevens pas echt tot leven. Over de eerste feministische golf is uiteraard al het nodige onderzocht, maar dankzij de concentratie op één onderwerp, dat van de vrouwenarbeid en de manier waarop die op de tentoonstelling van 1898 aan de orde is gesteld, is duidelijk geworden dat die emancipatiebeweging veel verder ging dan Aletta Jacobs of Henriette Roland Holst. De eerste heeft zich er niet of nauwelijks mee ingelaten, de tweede was er op tegen.

Aangrijpend is het verhaal over de zaal van het Maatschappelijk Werk dat het publiek ‘bleek van aandoening’ verliet vanwege alle misstanden. Die zaal maakte de noodzaak van scholing en opleiding schrijnend duidelijk. Minstens even belangrijker is dat de verhoudingen tussen de verschillende maatschappelijke klassen door de tentoonstelling weliswaar niet ter discussie werd gesteld, maar door het getoonde toch zijn gaan verschuiven. Ook de kwestie of een boodschap beter overkomt als je dingen kunt laten zien (demonstreren), is een interessante die nog weinig van zijn actualiteit heeft ingeboet. Heeft beeld meer invloed dan woorden of tekst?

Maria Grever en Berteke Waaldijk: Feministische Openbaarheid. De Nationale Tentoonsteling van Vrouwenarbied in 1989. Amsterdam, Stichting Beheer IISG/IIAV, 1998, 352 blz, fl. 39,-

1 ‘Prosopografie’: Schildering van uiterlijk voorkomen, levensomstandigheden en karakter van personen uit een begrensde historische periode. (Van Dale)