Biografie Bulletin. Jaargang 10

[p. 141]

Vorm zonder vent
Een wetenschappelijke biografie over Vossius
Jan Fontijn

De titel van een biografie zegt dikwijls iets over de aanpak van de biograaf. De sobere, wetenschappelijk klinkende titel Leven en werk van Gerardus Joannes Vossius (1577-1649) geeft het karakter van dit boek treffend weer: een degelijke levensbeschrijving zonder literaire franjes, maar helaas ook zonder enig inzicht in het karakter van de gebiografeerde.

Het zou de moeite waard zijn de biografieën van de laatste jaren te bekijken op hun titels. Ik denk dat er grofweg twee soorten titels zijn te onderscheiden: de literaire en de zakelijke. Zo gaf Oversteegen zijn tweedelige biografie over Cola Debrot de volgende titels mee: In het schuim van grauwe wolken en Gemunt op wederkeer. Hans Goedkoop voorzag zijn biografie over Heijermans met de abstracte titel Geluk. Pierre en Simone Dubois noemden hun biografie over Belle van Zuylen Zonder vaandel. Hans Renders die over Jan Hanlo: Zo meen ik dat ook jij bent. De titel van Herman de Liagre Böhls biografie over Gorter luidt: Met al mijn bloed heb ik voor U geleefd. Met al die titels proberen de biografen vanaf het begin het oeverloze van het feitenmateriaal van een leven in te dammen en hun lezers in een bepaalde richting te sturen. Met de titel is de literaire vormgeving begonnen. Daartegenover staan de zakelijke titels: Hans Andreus van Jan van der Vegt, Johan Brouwer van Hendrik Henrichs, J. van Oudshoorn van Wam de Moor, Mozart van Wolfgang Hildesheimer, Rainer Maria Rilke van Wolfgang Leppmann enzovoort enzovoort.

Ik kwam hierop toen ik de biografie van C.S.M. Rademaker las over de eminente geleerde Vossius. Leven en werk van Gerardus Joannes Vossius (1577-1649) is de titel die C.S.M. Rademaker aan zijn biografie gaf. Soberder en duidelijker kan het niet. Er wordt door de biograaf geen enkele poging gewaagd om door een pakkende frase of door een enkel woord het leven en de persoonlijkheid van deze grote zeventiende-eeuwse geleerde in de titel te karakteriseren. Ik denk dat de soberheid van de titelbeschrijving goed aangeeft wat de lezer van deze biografie kan verwachten: een degelijke beschrijving van een leven, zonder literaire hoogstandjes. De lezer behoeft dus niet een boek te verwachten in de trant van Schrama's onderhoudende studie over Rembrandt, waarin soms op een zeer luchtige en gedurfde manier de historische bronnen worden geïnterpreteerd.

De degelijkheid van Rademaker is op allerlei manieren zichtbaar, onder ande-

[p. 142]

re in de verantwoording van zijn bronnenmateriaal. Achterin zijn boek heeft hij in aparte bijlagen allereerst een bibliografie opgenomen van de gedrukte werken van Vossius, vervolgens een bijlage van de handschriften, waaronder een korte opsomming van de belangrijkste brievencollecties. In 1993 maakte Rademaker samen met G. van der Lem een inventaris van alle 1296 brieven van en alle 2092 brieven aan Vossius.

Rademaker had dus als biograaf van Vossius dankzij dit voorwerk een stevige basis voor zijn levensbeschrijving. Zonder een degelijke heuristiek (dat wil zeggen het verzamelen, dateren en interpreteren van het bronnenmateriaal) is het schrijven van een goede biografie nu eenmaal niet mogelijk. Een belangrijk deel van wat ik maar de wetenschappelijke kanten van het biografisch onderzoek noem, zit in die heuristiek. Wie dat onderdeel verwaarloost en alleen maar op de literaire vormgeving van de biografie mikt, kan beter geen biografie schrijven. Het is overigens opvallend hoe weinig in de kritiek op biografieën wordt ingegaan op de vraag of de biograaf zijn heuristisch werk goed gedaan heeft. De meeste critici kunnen dat ook niet. De ideale criticus in dat opzicht is volgens mij degene die de volgende biografie over dezelfde persoon maakt. Hij weet tenminste wat er aan het bronnenmateriaal van de vorige biografie ontbrak en hoe juist of onjuist dat materiaal geïnterpreteerd is. Men velt in Nederland zonder veel scrupules oordelen over biografieën van Marx, Dostojewski en andere buitenlandse grootheden zonder dat men weet wat het bronnenmateriaal is en in hoeverre de biograaf zijn bronnenmateriaal goed verzameld heeft. Veel biografiekritieken zijn daarom nietszeggend. Meestal gaan ze over de vraag of de biografie goed geschreven en gecomponeerd is. Soms zelfs dat niet.

Variatie

Terug naar de biografie over Vossius. Biograaf Rademaker, lid van de orde van de paters van de Heilige Harten, is niet over een nacht ijs gegaan. In 1967 schreef hij een geleerde versie van zijn biografie, in 1981 een Engelse versie en in 1999 tenslotte een versie ‘bestemd voor een wat breder publiek dan alleen de vakgenoten’. Of hij wat dat laatste betreft geheel geslaagd is, is de vraag. Ik vind dat hij over het algemeen geen echte literair (dat wil zeggen in compositorisch en stilistisch opzicht) geslaagde biografie heeft geschreven. Er komen een paar storende herhalingen in de biografie voor, alsof Rademaker in het woud van feiten vergeten was wat hij al verteld had. Meer dan eens stuit de lezer op passages boordevol feiten. Het levensverhaal wordt meer dan eens onderbroken door mededelingen over het bronnenmateriaal, bijvoorbeeld door opsommingen over het aantal brieven. Zoiets kan beter in noten worden vermeld.

Ik ben van mening dat een levensverhaal een goede afwisseling moet bevatten van ‘telling’ en ‘showing’. Ik bedoel daarmee dat in een biografie, zoals in zoveel literaire verhalen, passages waarin de biograaf als verteller de gebeurtenissen samenvat of becommentarieert worden afgewisseld met passages waarin de gebeurtenissen tot in de details

[p. 143]

getoond worden. Die variatie is volgens mij van essentieel belang om de aandacht van de lezer bij het levensverhaal te houden. Waarom werd er door Rademaker niet meer uit de brieven geciteerd? Het is belangrijk de eigen stem van de gebiografeerde te horen, zeker als Rademaker vermeldt dat het een goede brief van Vossius is.

Opvallend is dat het derde deel, handelend over de tijd dat Vossius in Amsterdam woont en daar aan het Athenaeum Illustre doceert, beter geschreven is. Hoe alleraardigst beschrijft de biograaf bijvoorbeeld de wijze waarop twee vertegenwoordigers van de Amsterdamse magistraat, onder wie iemand in een zwart kostuum, Vossius opzoeken en hem vragen om rector en hoogleraar van het Athenaeum Illustre te worden. Rademaker voegt eraan toe: ‘Men komt in de verleiding een romantische vergelijking te maken. Een onbekende, in het zwart gekleed, gaf Wolfgang Amadeus Mozart opdracht voor het schrijven van een Requiem. Hij kondigde Mozarts naderende einde aan, maar ook de schepping van diens meest rijpe en volmaakte werk.’ Was Rademaker maar wat meer in de verleiding gekomen om romantische vergelijkingen te maken!

Nog een andere opmerking over de vormgeving. Aan het einde van de biografie geeft Rademaker bij wijze van uitsmijter een uitvoerige typering van Vossius' persoonlijkheid en werk. Wat mij betreft had dat al eerder kunnen gebeuren. Waarom de lezer zo'n lange tijd in het ongewisse laten wat voor mens Vossius was? Waarom wordt hoofdstuk na hoofdstuk zijn maatschappelijke

Gerardus Joannes Vossius, omstreeks 1640.
Portret door J. Sandrart.

carrière wel uitvoerig gevolgd en wordt er zo weinig ondertussen over zijn persoonlijkheid opgemerkt?

Ik ben me ervan bewust dat het via de beschikbare historische bronnen moeilijk is een duidelijk idee te krijgen over de persoon van Vossius. Het is een euvel waarmee veel biografieën over personen uit het verleden te kampen hebben. Welke waarde moeten we aan typeringen van iemands persoon in historische bronnen hechten? Hoeveel moet er worden toegeschreven aan de stijl van een tijd waarin men barokke

[p. 144]

overdrijvingen niet schuwde? Wat in die bronnen is alleen maar retorisch en wat echt gemeend? Ook de brieven hadden in de zeventiende eeuw een sterk retorische structuur, met alle stereotypieën vandien, zodat het vaak moeilijk is de ware gevoelens van de briefschrijver te achterhalen. Rademaker is zich van die moeilijkheid goed bewust. Zo merkt hij over de gevoelens van Vossius voor diens eerste vrouw Elisabeth op: ‘In Vossius' brieven is weinig te vinden over diepere gevoelens voor zijn Elisabeth. Slechts enkele brieven, geschreven bij haar laatste ziekte en overlijden, laten ons iets meevoelen van het intense verdriet dat Vossius leed, toen hij al in 1606 zijn nog jongere vrouw moest verliezen. Soms krijgen we de indruk dat bij onze voorouders het gevoel, de taal van het hart, bij het sluiten van het huwelijk minder gewicht in de schaal legde dan de sociale betekenis van de echtverbintenis. Tegenover anderen wordt daarop meestal de grootste nadruk gelegd, en zo is het vaak moeilijk om aan de hand van de bronnen door te stoten naar de zuiver menselijke ondertoon, die soms wel kan worden vermoed, maar niet wordt uitgesproken.’

Allerlei genres uit het verre verleden, of dat nu brieven, autobiografieën, redevoeringen, lijkredes of levensbeschrijvingen zijn, vertonen dat euvel: ze hebben een sterk retorische structuur, waardoor het moeilijk wordt de vent achter de vorm te vinden.

Tegenstem

Rademaker heeft in zijn biografie wel een poging gewaagd de ‘vent’ Vossius te typeren. Vossius moet een prettig mens geweest zijn met een zacht karakter, iemand die zich goed kon verplaatsen in de situatie van anderen; een man vol plichtsbesef, bescheiden, een goed christen, een ware vriend, een uitstekende vader en een voortreffelijke pedagoog. Dat zal best waar kunnen zijn - de typering lijkt op die van een hagiografie - maar ik kan toch niet aan de indruk ontkomen dat het retorische karakter van de bronnen waarin men lof niet schuwde Rademaker parten heeft gespeeld.

Interessant is het bij al die loftuitingen een tegenstem te horen. Dat gebeurt, als ik me niet vergis, twee keer in deze biografie. Zo schreef de Franse filoloog Salmasius aan zijn zoon na het overlijden van Vossius over diens weekhartigheid; hij vond hem geen krachtige persoonlijkheid. Rademaker gaat daar niet nader op in; het lijkt of hij door dik en dun Vossius als een positieve held wil zien.

Dat laatste blijkt ook als hij signaleert dat Vossius weinig begrip of meegevoel kon opbrengen voor mensen aan de onderkant van de samenleving, en dan met name voor mensen die ongodsdienstig en zonder enige kennis en beschaving door het leven gingen. Toen in Amsterdam de pest woedde en er, vergeleken met Leiden, betrekkelijk weinig doden te betreuren waren, gaf Vossius als commentaar: ‘Wat maakt het uit? Eén jaar van een vroom en ontwikkeld mens is van groter betekenis (latius patet) dan een halve eeuw van een slecht en onontwikkeld mens.’ Rademaker merkt daarbij op dat in de Gouden Eeuw andere criteria werden

[p. 145]

gehanteerd waar het ging om het beoordelen van mensen. Standsverschillen speelden een veel grotere rol dan in onze tijd. Dat is ongetwijfeld waar, maar is dat altijd zo? De vraag is of die depreciatie van mensen van lager komaf goed te verenigen is met Vossius' nobele, humanistische en christelijke opvattingen, die Rademaker elders signaleert.

Een interessante kwestie voor biografen is of we bij het vellen van waardeoordelen over het karakter van een historisch personen onze eigen waardencriteria moeten gebruiken of die van de tijd van de gebiografeerde. Of moet het een combinatie zijn van deze twee soorten criteria? Of is het beter waardeoordelen helemaal te vermijden?

Rademaker is op zijn best als hij de verschillende netwerken (Rademaker zelf gebruikt deze modieuze term) van Vossius beschrijft, zijn vriendschap met onder anderen Hugo de Groot, de Leuvense hoogleraar Puteanus, Vondel en Barlaeus. De biograaf is daartoe in staat dankzij het feit dat hij de brieven van en aan Vossius kent en daarover een goed overzicht heeft. De geleerde Vossius, in het bezit van een schitterende bibliotheek, was een vraagbaak voor talloze schrijvers en geleerden uit binnen- en buitenland.

De biografie over Vossius is in meer dan een opzicht een goede, wetenschappelijke biografie. Rademaker kan dankzij een voorbeeldige kennis van de cultuur van die tijd aangeven wat Vossius voor zijn tijdgenoten heeft betekend. De biograaf blijkt uitstekend thuis te zijn in de ingewikkelde geschiedenis van de godsdienststrijd op het einde van de zestiende en het begin van de zeventiende eeuw. (Hoe komt men er toch op Nederland een tolerant land te noemen!) Hij heeft naast een degelijke kennis van het Latijn ook een goed inzicht in de geschiedenis van de zeventiende-eeuwse humanistische cultuur en van de Nederlandse universiteiten. Het boek is wat dat betreft een goudmijn. Bovendien bevat het talloze suggesties voor verder onderzoek.

Het is alleen te hopen dat er in de toekomst op de Nederlandse universiteiten nog plaats zal zijn voor dat onderzoek. Dat het in de zeventiende eeuw ook niet alles was op de universiteiten wordt in deze biografie enkele malen gesignaleerd. Geleerdentwisten waren aan de orde van de dag. Volgens Vossius bestonden er drie soorten hoogleraren: de nijvere bijen die jeugd, universiteit en vaderland grote diensten bewijzen, de darren, door vriendjespolitiek op de universiteit gedumpt en alleen belust op eigen gewin en gemak, en tenslotte de horzels die uit jaloezie collega's afbreken. Dat Vossius tot de eerste categorie behoort, toont Rademaker keer op keer op een ondubbelzinnige wijze aan.

C.S.M. Rademaker SS.CC, Leven en werk van Gerardus Joannes Vossius (1577-1649), 384 blz., Verloren f 60,-.