Biografie Bulletin. Jaargang 10

[p. 133]

Een goede vriend, die ik nooit heb gekend
Interview met Nico Keuning
Koen Hilberdink

‘Een randfiguur een biografie waardig’ noemde Martin van Amerongen ooit de schrijver Max de Jong. Nico Keuning las de teksten van De Jong als student en herkende in de auteur een zielsverwant. Vorig jaar verscheen van Keunings hand Altijd het tinnef om je heen. Een biografie van Max de Jong. Een gesprek met een biograaf die zijn onderwerp ondanks diens minder aangename karaktertrekken als een vriend ging beschouwen.

In 1974 verscheen de tweede druk van de dichtbundel Heet van de naald van Max de Jong (1917-1951). Reden voor K. Schippers de dichter in een artikel in De Haagse Post aan de vergetelheid te ontrukken. Hij schreef een portret van een ‘loser’ die na een tragisch kamerbestaan met vervelende hospita's op zijn drieëndertigste in Amsterdam stierf aan een tuberculeuze herseninfectie. Als een paria in de literatuur. Heet van de naald was in 1947 dan wel in druk verschenen, maar tijdens zijn leven had literair Nederland hem - op een handvol letterkundige vrienden na - links laten liggen. De rechtenstudent Nico Keuning las het artikel van K. Schippers onder gunstige omstandigheden. Op een Amsterdamse zolderkamer raakte hij ‘in Max’: ‘Ik verslond het stuk met een onwerkelijk gevoel van herkenning. Het was alsof de dichter in de geciteerde strofen uit Heet van de naald tot mij sprak. Zijn levensomstandigheden hadden voor mij op dat moment iets beangstigends. Tegelijkertijd sprak er een superieure ironie uit zijn poëzie,’ zou hij later over de kennismaking zeggen.

Keuning gaf zijn rechtenstudie op en studeerde af in de Nederlandse taal- en letterkunde. Op een scriptie over leven en werk van Max de Jong. Daarna publiceerde hij een aantal artikelen over zijn held in Het Oog in't Zeil. Onlangs verscheen van zijn hand Altijd het tinnef om je heen. Een biografie van Max de Jong. Het resultaat van twintig jaar speuren naar gegevens over leven en werk van zijn held..

Het Maxiaanse kamerbestaan ligt inmiddels ver achter Keuning. Met vrouw en twee kinderen woont de biograaf van De Jong in een ruime woning in het Noord-Hollandse Heiloo. Hij is docent aan de Hogeschool voor Economische Studies (HES) in Amsterdam en publiceert over literatuur in o.a. NRC Handelsblad, Hervormd Nederland en De Parelduiker. Daarnaast heeft hij al tien jaar zijn eigen kleine uitgeverij Reservaat. Het biograferen deed Keuning ‘erbij’.

Keunings leven contrasteert op veel punten met dat van Max de Jong. Niet alleen liepen De Jongs literaire ondernemingen op weinig uit, ook zijn vriendschappen

[p. 134]

en relaties met vrouwen waren tot mislukken gedoemd. Max de Jong was een beroepsquerulant, een intrigant, een rancuneuze betweter, die vies en onverzorgd op een zolderkamer leefde. Iemand die mensen uit zijn omgeving en die in de literatuur op grond van hun levensbeschouwing indeelde in termen van ‘fris’ en ‘goor’. Waarom is deze antiheld Keuning toch zo blijven fascineren? ‘Het is wonderlijk hoe hij alles voor zichzelf en zijn omgeving kapotmaakte. Hij was een dwarse, eigenzinnige en arrogante jongen, die vond dat hij alles al wist en niets hoefde te leren. Zeer confronterend was hij voor zijn ouders en later ook voor de docenten in Utrecht, waar hij vanaf 1936 korte tijd Nederlands studeerde. Aan de andere kant had hij een groot gebrek aan sociale vaardigheden om ergens bij te horen. Dat gold vooral voor zijn relaties met vrouwen. “De vrouw” is de wezenlijke condition humaine van Max de Jong. Hij idealiseert haar op papier zoals de dichter Yeats dat deed. Maar in werkelijkheid beschouwde hij vrouwen als minderwaardig. Wezens met wie hij zich encanailleerde. Droom en daad kwamen nooit samen. In zijn Utrechtse gedichten spreekt deze “cynisch romantische” toon al duidelijk mee. Later in Amsterdam groeide het gemis van een vrouw uit tot een seksuele obsessie. Vreemd genoeg is de toon in Heet van de naald ironisch in plaats van cynisch. Eerder berustend. Hij had toen hij het in 1946 schreef, de poëzie trouwens al afgezworen.’

Je bent al heel lang ‘in Max’. Arjan Peters verweet je in de Volkskrant zelfs te familiair te zijn. Je hebt het voortdurend over Max, terwijl je volgens hem over De Jong zou moeten schrijven.

‘Ik vind wat ik doe niet zo gek. Herman Böhl doet dat in zijn biografie over Gorter trouwens ook. Het is de stem van de biograaf die al heel lang vertrouwd is met zijn onderwerp. Max werd voor mij een vriend. Een vriend die ik nooit heb gekend. Voor mij als biograaf zou het te afstandelijk klinken om hem De Jong te noemen. Ik spreek mijn vrienden ook niet met hun achternaam aan. In de epiloog wordt hij overigens wel consequent Max de Jong genoemd, want daar gaat het over mijn kennismaking met het werk van Max de Jong en de ontstaansgeschiedenis van de biografie. Daar staat zijn levensbeschrijving buiten.’

Je begint je boek met een proloog waarin je de dood van Max de Jong beschrijft. In je epiloog ga je in op de receptie van zijn werk. Daartussen zit het chronologische verhaal van De Jongs leven. Heb je lang geworsteld met de vorm van het boek?

‘Over die proloog heb ik niet lang nagedacht. De camera zoemt in door het raam van het Binnengasthuis en je ziet dan een jonge vent die zijn laatste adem uitblaast. Vervolgens komt er een verpleegster binnen die naar zijn bed loopt en constateert dat de patiënt dood is. Dan begint in het boek het leven van Max. Hoe reageerde zijn omgeving? Was hij nog belangrijk? Ik beschrijf hoe hij tijdens een jaarvergadering van de Vereniging van Letterkundigen wordt herdacht. Op diezelfde vergadering wordt gestemd over het voorstel-Van Oorschot om staatssecretaris Cals een openbare terechtwijzing te doen toekomen over het beleid inzake een reisbeurs

[p. 135]

van Gerard Kornelis van het Reve. Die beurs was geweigerd na publicatie van een fragment uit de novelle Melancholia, waarin een masturbatiescène voorkomt. Max kende Van het Reve uit de Amsterdamse eetgelegenheid De Biekorf. Deze beschrijving dient tevens als Vorausdeutung naar het einde van de biografie.

De proloog staat in de verleden tijd. Dan volgt het levensverhaal in de tegenwoordige tijd. Ik zat toen met het probleem hoe zijn poëzie te behandelen. Als ik bijvoorbeeld wilde vermelden dat Gerrit Komrij in De Nederlandse poëzie van de 19^e en 20^ste eeuw in 1000 en enige gedichten vier gedichten en een fragment uit Heet van de naald van Max had opgenomen, zou ik de tijdlijn doorbreken. De eerste versie van mijn boek zat vol met dit soort anachronismen.

Ik sprak daarover met redacteur Maurits Verhoeff van uitgeverij Bas Lubberhuizen. Al pratend kwamen we tot de overtuiging dat het eruit moest. Maar het moest wel een plaats in de biografie krijgen. Een epiloog was het ei van Columbus. Het levensverhaal wordt zo chronologisch intact gelaten en in de epiloog kon ik de hele wordingsgeschiedenis van de biografie vertellen. Ook mijn eigen verhaal over de kennismaking met het werk van Max past daarin. Bovendien kon ik aan de hand van postume uitgaven en artikelen een beeld schetsen van Max de Jong als cultfiguur.’

Max de Jong is door Rodenko eens een ‘schizoïd mislukt genie’ genoemd en Hans van Straten omschreef hem als iemand die ‘vrijwel constant op de rand van suïcide leefde’. Er is in psychiatrisch opzicht veel

Nico Keuning (foto: Emé Jonkman)

over De Jong te zeggen, maar jij houdt je daar verre van.

‘Ik vind het moeilijk om een verklaring te geven voor iemands gedrag. Er rustte bij de geboorte al een doem op Max en je ziet ook in zijn jeugd al dat er iets structureel mis is. Daarvoor kun je alleen geforceerd een verklaring geven.

Ik heb wel het een en ander van Freud gelezen, maar ik heb er geen moment aan gedacht Max Freudiaans te verklaren. Max had misschien wel iets aan een psychiater gehad. Net als Van het Reve.

[p. 136]

Wonderlijk genoeg las Max wel in 1948 Geschlecht und Charakter van de controversiële Otto Weininger die zich op drieëntwintigjarige leeftijd een kogel door zijn hoofd schoot. Maar Max ziet in deze wonderlijke psychologie vooral zijn eigen seksuele vooroordelen bevestigd, wat de kloof tussen hem “de vrouw” alleen maar groter maakte.

Zijn gedrag voor lezers verklaren is een hachelijke zaak. Ik leerde hem in zijn werk in 1974 kennen en was toen nog betrekkelijk jong. Je accepteert dat vreemde gedrag dan gewoon als een gegeven. Met vrienden en andere mensen in mijn omgeving heb ik ook nooit behoefte gehad hun gedrag te verklaren. Het is volstrekt zinloos. Ik zou nooit zoals Hans Renders, de biograaf van Jan Hanlo, een Peter Pan-syndroom op iemand plakken. Een aardige hypothese, die je naar je hand kunt zetten. Als je zo vooropgezet iets zoekt, vind je altijd wel wat. Kijk maar naar Freud.

Het leven van Max laat ik open voor de lezer. Ik laat Max zien hoe hij volgens mij geleefd heeft aan de hand van gepubliceerd en ongepubliceerd werk, brieven en dagboeken. Dat geeft een goed beeld van hem, zoals je dat ook hebt van mensen in je omgeving met al hun eigenaardigheden. Daar mag je als lezer natuurlijk over oordelen, maar ik kom niet met etiketten.

Het laatste essay van Max gaat over Nietzsche. Daarin schrijft hij, zoals altijd, ook over zichzelf. Hij vraagt zich af in hoeverre dementia paralytica, de laatste fase van syfilis, belangrijk is geweest voor Nietzsches grootheidswanen. Hij komt hier dichtbij zichzelf, want hij stelt hierin impliciet de vraag in hoeverre een hersenziekte de structuur van iemands persoonlijkheid bepaalt.

Hierin suggereer ik als biograaf een verband. Door bepaalde hersenziektes of tuberculeuze infecties kwamen veel negentiende-eeuwers aan hun einde, en dat geldt ook voor Max die zichzelf als negentiende-eeuwer beschouwde. Het lijkt in deze laatste publicatie van Max alsof hij op mysterieuze wijze zijn vroege dood voorvoelt.’

Max de Jong opereerde in de periferie van de Nederlandse literatuurgeschiedenis. Is hij belangrijk genoeg voor een biografie?

‘Een randfiguur een biografie waardig, schreef Martin van Amerongen in De Groene. Een mooi antwoord. Dit oordeel is overigens vooral gebaseerd op de schets die het boek geeft van het naoorlogse Amsterdam en de toenmalige literaire grachtengordel. Voor mij is de biografie meer. Deze biografie is ook te lezen als een beschrijving van heel veel andere levens.

Het boek geeft in de eerste plaats een beeld van een marginale, bij vlagen geniale literator, geplaatst in een literair-historische context. Ik heb ook willen laten zien dat er veel bijzondere, hooggeleerde en geniale mensen rondlopen, die om wat voor reden dan ook gedoemd zijn te mislukken. Hiernaar verwijst het motto van de biografie - van Giacomo Leopardi - dat als volgt begint: “Er is op de wereld een klein aantal mensen dat gedoemd is om het er in de contacten met anderen overal en altijd slecht af te brengen.” Dat komt, zegt Leopardi om persoonlijke redenen, door het uiterlijk en door een onbuigzaam karakter. Maar vooral door het ontberen

[p. 137]

van leugenachtige omgangsvormen waarover domme figuren wel beschikken.

Ik heb die pretentie niet expliciet gemaakt, maar de biografie is ook een standbeeldje voor mensen die het niet maken. Als tegengas tegen de materialistische maatschappij. Max schreef in een van zijn aforismen: “Mij is honderd keer meer mislukt dan de beste carrièremaker ooit lukken kan.” Dat klinkt toch als een overwinning. Die afstand en zelfspot heeft iets groots. De moedwil te mislukken heeft iets tragisch, maar ook iets sympathieks.

Mijn studenten zouden De Jong een softie vinden, een nerd. Iemand die niet interessant is. Antihelden leven bij hen veel minder. We leven in een tijd waarin romans over ziektes en erfelijkheid bestsellers zijn. Van Hersenschimmen van Bernlef tot De moeder van Nicolien van J.J. Voskuil en De passievrucht van Karel Glastra van Loon. Misschien was mijn biografie een bestseller geworden als ik er een andere titel aan had gegeven en inhoudelijk meer over zijn gekte had geschreven. Dichter bij de psychiater, of zoiets.

Toch heb ik er nog wel even aan gedacht dat de biografie kon overslaan naar een groter publiek. Een soort Frans Pointleffect. Door het type dat Max was. Vies, treurig en toch ook wel komisch. Een gekke vent in een vieze kamer. Bang voor hoeren, en meisjes willen niets van hem weten.’

Je gebruikt een literair-historische invalshoek. Heb je het idee dat je met De Jongs biografie de literatuurgeschiedenis van na de Tweede Wereldoorlog kunt nuanceren en corrigeren? Zij is door mensen als Anbeek vrij schematisch beschreven.

‘Er is iets verduidelijkt over de gang van zaken bij literaire tijdschriften in die tijd. Hoe het is om niet in redacties te zitten, waardoor - volgens Max - zijn werk niet op waarde werd geschat. Heet van de naald is in die tijd niet als vernieuwende poëzie erkend. Pas na zijn dood kreeg hij de titel “voorloper der experimentelen”.

Voor het eerst krijgen Max’ ideeën over authenticiteit en “de kunst van het lezen” aandacht. Lezen was voor Max belangrijker dan schrijven. Eerst lezen, dan schrijven en daarmee geld verdienen. Het probleem met Max was dat hij de concentratie miste om te lezen. Hij verprutste zijn tijd met een halve baan en met talloze maniakale zinloze bezigheden. Dit tekort moest in zijn schrijverschap een plaats krijgen.

Aan “de roman” heeft hij vele beschouwingen gewijd. Literatuur moet steunen op een traditie. Niet de originaliteit is bepalend, maar de waarheid. Elke schrijver heeft wel de taak aan die traditie iets toe te voegen. Of een genre uit te roeien, zoals hij zegt in een aforisme dat W.F. Hermans als motto heeft gebruikt voor zijn Mandarijnen op zwavelzuur.

Max was van mening dat de roman werkelijkheidsaspecten moet bevatten. Zoals bij André Gide en D.H. Lawrence. De seksualiteit neemt daarin een belangrijke plaats in. Bij Max moest de kern van een roman zijn “het zonder zitten” of het “chronisch geldtekort”. Dat daar nog nooit iemand over had geschreven, was voor hem onvoorstelbaar. Maar zelf kon hij het ook niet. Met de ideeën van Max over de roman zou je zo kunnen aansluiten bij de hedendaagse polemiek

[p. 138]

over autobiografische aspecten in de literatuur.

Dat autobiografische zit heel sterk in Heet van de naald. Max was altijd bang dat zijn geschrijf te persoonlijk was. Maar als je persoonlijk doorleefde thema's uitvergroot, wordt het algemeen geldig. Daarmee is hij vernieuwend geweest en zeker qua vorm ontstegen aan de Forum-wetten. Zoiets als Heet van de naald bestond nog niet.’

Je werkt niet met noten, wat je wel zou verwachten bij een literair-historische invalshoek.

‘Het gebruik van noten is een truc om te promoveren. Ik geef toe dat ik tussen twee vormen in hang. Ik wilde geen proefschrift schrijven en ik worstelde met de volledigheid en de leesbaarheid. Dat is mijn strijd geweest. Ik ben neerlandicus en daar heb ik bij het schrijven van deze biografie last van gehad. Je weet meer dan er in het boek mag en eigenlijk vind ik dat er nog te veel in staat. Het had nog leesbaarder gekund. Maar korter wilde ik het niet, want dan zou men mij hebben verweten dat het te oppervlakkig is en dat ik dingen niet weet.

Rob Molin prees mij in het Limburgs Dagblad om het weglaten van noten. Hij vond de biografie daardoor verkwikkend fris, niet wetenschappelijk. Met noten zou het toch nog een afgekeurd proefschrift lijken. Zonder de noten nam ik daar afstand van. Je kunt na die beslissing bovendien gemakkelijker dingen weglaten of invullen om de leesbaarheid te bevorderen. Niet dat ik de schrijver wilde uithangen in een biografie. Het boek is volledig in dienst van Max de Jong geschreven. Ik heb geen enkele aanvechting gehad net als Max te schrijven, zoals Harry Prick zich stilistisch vereenzelvigt met Lodewijk van Deyssel.

Als ik zelf een literaire tekst wil maken, moet ik een verhaal, een novelle of een roman produceren. Ik heb Max niet gebruikt om een boek te kunnen schrijven. Dat zou ik mezelf kwalijk hebben genomen. Ik heb me teruggetrokken. Helpers weg. En Max het toneel opgeduwd om hem te laten zien zoals hij is. Biografen zijn onderzoekers, geen romanschrijvers. Zij moeten trouw zijn aan de teksten en gedachten van de gebiografeerde. Alles wat Max in mijn boek zegt, ook in de dialogen, komt uit betrouwbare bron: het nagelaten werk.’

Heet van de naald is opgedragen aan Neel Wibaut, volgens Max de mooiste vrouw met wie hij nooit naar bed was geweest. Hij schreef zijn gedicht toen zij met man en kinderen naar Canada vertrok. Zijn liefde projecteerde hij toen op haar zus Constance, met wie Max zelfs een ontmoeting wist te arrangeren. Je beschrijft die in je boek op grond van Max' aantekeningen. Nu beweert Martin van Amerongen in De Groene Amsterdammer dat die ontmoeting nooit heeft plaatsgevonden. Hij had die informatie van Constance zelf, die zegt Max de Jong ‘nooit’ te hebben ontmoet.

‘Constance Wibaut beweert dat zij Max de Jong nooit heeft ontmoet. Max de Jong beweert van wel en heeft er twintig kantjes over geschreven: notulen van de ontmoeting en aanvullende notulen. Volgens Van Amerongen kan de waarheid niet in het midden liggen. Dan kies ik voor Max! Althans voor zijn waarheid, omwille van hem en de biografie, want

[p. 139]

Tekening van Max de Jong door Theo Kroeze, 1946 (ill. uit Altijd het tinnef om je heen)

[p. 140]

waarom zou ik Constance Wibaut geloven die net als zo veel andere Max-vrouwen elke associatie met hem wil vermijden en bewust of onbewust elk spoor van herinnering heeft uitgewist.

‘Ik heb tijdens het schrijven van de biografie overigens wel degelijk met haar getelefoneerd. Zij reageerde echter zo afhoudend en gaf mij zo graag het telefoonnummer van zus Neel in Canada, dat ik het daar maar bij heb gelaten. Ik heb nu sinds kort een brief van Constance met “correcties” van haar ontvangen. Maar ik zal bij een tweede druk niet aan de hand van een onbetrouwbare bron de waarheid van Max corrigeren.’

Wat zou je nog willen met Max?

‘Ik zou de brieven van Max in een Privé-domeindeeltje willen bezorgen. Hij is een begenadigd brievenschrijver. Zijn brieven hebben de ironie en afstand en de krankzinnige humor van Reve. Hij schrijft geregeld brieven van elf kantjes, terwijl hij tegenover Hans van Straten beweert geen tijd te hebben voor correspondentie.

‘De brieven hebben een belangrijke functie in de biografie. Ik ben de brievenschenkers daarom heel dankbaar. De correspondentie met “oom Jaap” Hemelrijk, Emiel van Moerkerken en Hans van Straten zijn van onschatbare waarde geweest. Door die brieven kon ik de structuur van het levensverhaal naadloos laten samenvallen met het dagboek, zonder dat er sprake is van een stijlbreuk. Bovendien vormen de brieven een mooie tegenhanger van de dagboeken. Uit het verschil heb ik Max nog beter leren kennen. Als hij op een dag in zijn dagboek schrijft dat hij aan ellende ten prooi is gevallen en wanhopig heeft zitten huilen, pent hij enkele uren later met bluffende bravoure aan Emiel van Moerkerken dat hij nog een kokertje zaaddodend middel nodig heeft, omdat hij de ene vrouw na de andere neukt. Ironie die grenst aan schizofrenie. Tenslotte zullen de twee werelden, die van brieven aan vrienden en die van het psychiatrisch dagboek in elkaar overvloeien. Twee lijnen die elkaar ontmoeten en doodlopen. Er is geen onderscheid meer tussen wat hij in zijn laatste brief aan Hans van Straten schrijft en wat hij oprecht en schaamteloos aan het papier in zijn dagboek. toevertrouwt. Het is dezelfde eenzame treurigheid. Ruim een maand later is Max overleden.’

De Jongs dagboek verscheen zo'n tien jaar geleden clandestien in een oplage van eenenvijftig exemplaren. Wordt het nog legaal uitgegeven?

‘De auteursrechten liggen bij mevrouw Lidi Bool-de Jong, de zus van Max de Jong. Ze heeft mij ooit geschreven dat het dagboek vijftig jaar na de dood van Max mag worden uitgegeven. Ik heb het in een brief zwart op wit staan. Maar ik kan er niets meer mee sinds de wet bij Europese regelgeving de termijn tot zeventig jaar heeft verlengd. Mevrouw Bool-de Jong heeft die uitspraak in een andere context gedaan en die heeft dus geen betekenis. Tenminste dat ik neem ik aan, want op een recente brief aan haar over dit onderwerp heb ik geen antwoord ontvangen.’

Nico Keuning, Altijd het tinnef om je heen. Een biografie van Max de Jong, Bas Lubberhuizen, 265 blz., f 39,90.