Biografie Bulletin. Jaargang 10

[p. 74]

Een staatsman van vlees en bloed
De politieke biografie
Lambert Giebels

‘Het persoonlijke is politiek,’ schreven de feministen uit de jaren zeventig al. Voor politieke biografie geldt dat zeker. De biograaf moet vaak uitgebreid ingaan op ‘algemene’ historische zaken, als het verloop van de Indonesische onafhankelijkheid voor het leven van Soekarno, en tegelijkertijd het politieke belang van Soekarno's promiscue gedrag onderkennen.

Zou ik de politieke biografie van de twintigste eeuw mogen nomineren dan zou dat zijn Michael Bakunin van Edward Hallett Carr. De Bakoenin-biografie van de bekende Engelse historicus, die merkwaardigerwijs nooit in het Nederlands is vertaald, dateert van 1937. Vanwaar mijn fascinatie voor Carrs Bakoenin-biografie? Ten eerste heeft Carr van de Rus een man van vlees en bloed gemaakt; in de tweede plaats beschrijft Carr op boeiende wijze de politieke context van de anarchist en in de derde plaats leest Carrs boek als een avonturenroman. Deze drie kwalificaties vormen het stramien van mijn beschouwing over aanpak en methode van de politieke biografie, of beter van de biografie van een politicus. Om mijn beschouwing hier en daar te verduidelijken zal ik refereren aan mijn in 1995 gepubliceerde biografie van L.J.M. Beel en aan mijn Soekarno-biografie, waarvan het eerste deel in september 1999 is verschenen.

In de inleiding van mijn Beel-biografie heb ik een uitspraak van Hella S. Haasse tot de mijne gemaakt: ‘Wie de biografie als werkterrein kiest, heeft gekozen voor het schrijverschap; de biografie is een literair genre.’ Van de talrijke besprekingen die aan mijn Beel-biografie zijn gewijd heeft geen me zo gecoiffeerd als die van Wam de Moor in het Biografie Bulletin, waarin hij liet blijken mijn biografie ook als een literair product te zien. Jan Bank heeft in NRC Handelsblad mij weer down to earth gebracht met zijn beoordeling van mijn Soekarno-biografie: ‘Geen literaire prestatie, maar een heldere presentatie’. Ik ben tevreden met de kwalificatie van Bank. Hij bevestigt dat een politieke biografie geschiedschrijving moet zijn en niet louter geschiedvorsing. Met andere woorden: een leesboek, geen leerboek.

De biografie als leesboek bevindt zich tussen literatuur en lectuur, een schemergebied dat weleens is aangeduid als ‘literatureluur’. De geschiedschrijver wil niet alleen informatie verschaffen, maar ook leesgenot bieden en zoekt daarom naar literaire middelen. Hij gebruikt ver-

[p. 75]

helderende metaforen en pakkende hyperbolen. Zoals Carr dat kon. Hij zegt over Bakoenin: ‘The call of revolution was in his blood, like some feel the call of sea or hills.’ Het is eerder gezegd, ik dacht door W.F. Hermans: Zoals de roman een verzonnen biografie is, zo is een biografie een gedocumenteerde roman. Dit betekent dat je als biograaf van een staatsman zoekt naar de intriges in diens leven. Een intrige in het leven van Beel, die ik heb gebruikt, is zijn vlucht uit een triest huwelijk. De intrige die ik in mijn biografie van Soekarno heb uitgesponnen is zijn vlucht voor wat hij zelf ‘Nederlands denken’ heeft genoemd. Het was een vergeefse vlucht. Hij was nu eenmaal een halve Nederlander, wat ik heb geaccentueerd met de ondertitel van het eerste deel van de Soekarno-biografie: Nederlandsch onderdaan (waarin de ‘sch’ in ‘Nederlandsch’ een knipoog is naar de status die ‘inlanders’ op grond van de Indische Staatsregeling hadden: ‘Nederlandsch onderdaan, geen Nederlander zijnde’.) De keuze voor deze intrige is de keuze van een Nederlandse biograaf. Zo zal geen enkele Indonesische biograaf van Soekarno diens ‘Nederlandsch’ denken als intrige kiezen.

Compositie

Zoeken naar een literaire vorm betekent ook zoeken naar een compositie die de intrige ondersteunt. Een gekend middel daarvoor is het spannen van spanningsbogen, die van paragraaf naar paragraaf, van hoofdstuk naar hoofdstuk leiden, en die in mijn geval van deel I naar deel II voeren. Vooruit kijkend kondig je de avonturen aan, waarin de held zich misschien staande zal houden, maar misschien ook ten onder zal gaan. Aldus probeer je een spanning te kweken, die de lezer ertoe moet brengen de ene na de andere bladzijde om te slaan want dat is het hoogste wat je als schrijver kunt bereiken. De lezer moet blijven lezen. Zo heb ik in de inleiding van mijn Beel-biografie in een viertal pagina's de hele levensloop van Beel onthuld, in de hoop daarmee de lezer nieuwsgierig te maken naar zijn levensverhaal. Forward looking, anticiperen, is ook nodig om de lezer op onverwachte gebeurtenissen voor te bereiden. Reve heeft mij die les geleerd met zijn advies: laat niemand sterven in je boek, zonder dat je hem eerst ziek hebt gemeld.

De politieke biografie is bij uitstek een tekening van de politieke context waarin de politicus optreedt. Zo zijn er weinig boeken die zo boeiend, maar ook zo helder het revolutiejaar 1848 hebben beschreven als Carrs biografie van Bakoenin, die in de gebeurtenissen van dat jaar dan ook een onvergetelijke rol heeft gespeeld.

De Duitse historicus Dilthey heeft gezegd dat de belevenissen (Erlebnisse) van staatslieden die hun tijd vorm hebben gegeven ons pas leren die tijd te verstaan (verstehen). Deze opdracht schept voor de politieke biografie het specifieke probleem de gebiografeerde in beeld te houden en tegelijkertijd zijn tijd te doen herleven. Recensies van mijn Beel-biografie geven er blijk van dat ik in dat boek erin ben geslaagd rond de figuur Beel de politieke cultuur van de (schrale) jaren vijftig tot leven te brengen. Over mijn Soekarno-biografie klaagt Frans Groot in het Historisch Nieuwsblad evenwel dat hij

[p. 76]

Beel in Indonesië
(foto uit Beel; Van vazal tot onderkoning)

zich eerst door ‘handboekachtige beschouwingen’ moest worstelen voordat hij Soekarno gewaar werd. In het voorwoord had ik de lezer erop voorbereid: wie een biografie van Soekarno schrijft, heeft een dubbelbiografie te schrijven. Want het levensverhaal van Soekarno is tegelijkertijd het verhaal van het ontstaan en de opkomst van Indonesië. Ik heb daarmee een keuze gemaakt in de zin als Dilthey het heeft bedoeld. Is een andere aanpak denkbaar? Jos Gabriëls, vindt - als ik hem goed begrijp - dat de historische context van historische figuren er niet toe doet, omdat die ons genoegzaam bekend is. In een bespreking van een nieuwe biografie van Nelson in Biografie Bulletin gaf Gabriëls blijk het interessanter te vinden dat de Britse zeeheld gaten in zijn sokken had dan hoe hij bij Trafalgar de Franse vloot had verslagen. Ook ik ben niet wars van de anekdote, om het leven van een staatsman tot anekdotes te reduceren... Een andere vraag is of je je in een politieke biografie niet zou kunnen beperken tot het openbare leven van de man of de vrouw, omdat hij of zij immers alleen daaraan politieke betekenis ontleent. Ik had de biografie van Beel kunnen laten beginnen op het moment dat hij als veertigjarige in 1945 verschijnt in Londen, waar dankzij koningin Wilhelmina zijn politieke carrière begint. Ook in dat geval blijft de moeilijke opgave om de politieke context te beschrijven zonder in ‘handboekachtige beschouwingen’ verzeild te raken. Ik meen hoe dan ook dat Beels rol in de rooms-rode coalitie niet te begrijpen is zonder zijn aan de encycliek Quadragesimo Anno ontleende gedachtengoed uit te leggen. En het nationalistische leiderschap van Soekarno blijft naar mijn mening in de lucht hangen als de lezer geen weet heeft van het verschil tussen coöperatoren en non-coöperatoren in het Nederlands Indië van de jaren twintig.

In beide biografieën heb ik de fysieke omgeving geschetst, waarin Beel en Soekarno geleefd hebben. Zo heb ik een beschrijving gegeven van de nieuw gevormde gemeente Eindhoven van de jaren twintig waarin Beel zijn plaats moest veroveren en van de booming city Soerabaja, in de tijd dat Soekarno daar op de hbs zat. Schrijven is schrappen, heeft Godfried Bomans gezegd en heeft Reve herhaald. Ik had deze stadsgezichten ook kunnen weglaten. Maar lezen is

[p. 77]

(ook) verpozen. Menige lezer zal in dit soort sfeertekening juist iets persoonlijks herkennen. Het gevolg van deze ruime aanpak is dat biografieën almaar uitdijen. Frans Groot gruwt ervan: van de nieuwe mode om biografiën in twee delen te publiceren, eerst die van Wilhelmina, toen die van Colijn en nu weer die van Soekarno. Maar Voskuil dan?

Persoonlijk en politiek

Wie Carrs biografie van Bakoenin uit heeft, heeft een man van vlees en bloed op het netvlies: een anarchistische teddybeer die met zijn kolossale lijf en bulderende stem de ruimte vult die hij betreedt, die met een andere blonde, Russische reus, Toergenjew, de studentenknijpen in Berlijn onveilig maakt, die met Wagner in Dresden de barricaden bestijgt, die met Marx een relatie van aantrekking en afstoting ervaart (zie mijn, mede op Carrs biografie gebaseerde, boek Een partijtje schaak. De laatste ontmoeting van Karl Marx en Michael Bakoenin).

Feministische schrijfsters van de jaren zeventig hebben me geleerd ‘the personal is political’. Zij bedoelen daarmee dat de politieke arena en het boudoir niet te scheiden zijn. Soekarno vormt een levendige illustratie van deze stelling. In deel twee van mijn biografie zal blijken hoe Soekarno's promiscue gedrag de positie heeft ondermijnd die hij als leider van de Derde Wereld had verworven. Niet alleen seks vormt het personal dat political is. Dit geldt bijvoorbeeld ook voor de gezondheid van de gebiografeerde. Zo is de Soekarno's (tijdelijke) fysieke instorting in augustus 1965 als gevolg van zijn nierkwaal de directe aanleiding geweest van de coup die hem enkele maanden later ten val.

Leidt de keuze van de intrige tot subjectiviteit, dat geldt nog meer voor wat de biograaf als personal in zijn held of heldin identificeert. In de inleiding van de Beel-biografie heb ik het zo gezegd: van alle materiaal dat je op het spoor komt, kun je (zelfs in een dubbeldikke biografie) slechts luttele procenten gebruiken. Van één leven zijn honderden biografieën te schrijven en deze zullen alle verschillend zijn, doordat iedere auteur zijn of haar keuze maakt uit het materiaal. Daar komt nog een andere, subjectieve factor bij, de invulling van de onvermijdelijke leemtes in het materiaal. Wanneer je op leemtes stuit, zit er niets anders op dan deze met eigen verbeeldingskracht in te vullen. Daarbij openbaart zich wat ik in de inleiding van de Beel-biografie heb genoemd het Jedes Du ist ein Alter Ego: een biografie is altijd (ook) een autobiografie; de biograaf vult in wat hij zelf zou hebben gevoeld, gedacht, gedaan.

De onvermijdelijke subjectiviteit van de politieke biografie brengt deze dicht in de buurt van de vie romancée, zoals Stefan Zweig en André Maurois die schreven. En natuurlijk dè meesteres van het genre, Hella Haasse. Zelf heb ik de methode, die ik faction heb genoemd (vermenging van fact en ficton) uitgeprobeerd in Speer. Hitlers Faust. Wellicht zal deze en gene opmerken: waarom dan niet de volgende stap gezet, die naar de historische roman? Inderdaad wordt het beeld dat wij van het verleden hebben niet zelden beheerst door de verbeelding van de werkelijkheid. Ik denk dat velen de belegering van Troje bijvoorbeeld alleen kennen uit de Ilias en dat menigeen zijn

[p. 78]

kennis over de krijgstocht van Napoleon tegen Rusland ontleent aan Oorlog en vrede - en laten we wel bedenken dat deze epen een ruimer bereik en een grotere overlevingskans hebben dan geschiedkundige werken.

Tenslotte is een vraag waar iedere biograaf, maar in het bijzonder de biograaf van staatslieden, mee wordt geconfronteerd of je het levensverhaal moet doorspekken met eigen oordeel. Ik doel op wat ik maar de psychologische ontwikkeling van de held zal noemen. De meningen hierover zijn verdeeld. Blokker in de Volkskrant, over de Soekarno-biografie, en Mulder in Tijdschrift voor Geschiedenis, over de Beel-biografie, verweten mij niet duidelijk mijn oordeel over het karakter van beide staatslieden te hebben gegeven. Merkwaardigerwijs vonden anderen dat ik te zeer mijn eigen oordeel opdrong. Hier geldt wel in hoge mate, wat voor zoveel aspecten van de biografie geldt: on ne peut pas contententer tout le monde et son père.

Psychologisch oordeel

Ik meen dat je het psychologisch oordeel over de gebiografeerde, waarvoor je als biograaf de bouwstenen aandraagt, primair aan de lezer moet overlaten. Al lezend zal hij of zij zich geleidelijk een oordeel vormen. Zelf je voortdurend in dit proces mengen irriteert de lezer en haalt bovendien de vaart uit het verhaal. Ik wil zelf pas op het eind aan het woord komen. Ik gebruik het slothoofdstuk van mijn biografieën voor mijn portret van de gebiografeerde. Dit portret kan de lezer vergelijken met het psychologisch oordeel dat hij of zij zich zelf inmiddels van de hoofdfiguur gevormd heeft.

Ik zie deze portrettekening als de cadens in een symfonie, waarin de solist zich binnen de aanwijzingen van de componist kan uitleven. Ik heb dit gedaan in het slothoofdstuk van de Beel-biografie, dat ik de titel ‘Portret van Beel’ heb gegeven. In de Epiloog van deel I van mijn Soekarno-biografie heb ik een tussenbalans opgemaakt en in het slothoofdstuk van deel II zal ik, onder de titel ‘De man en zijn mythen’, de eindbalans opmaken. In het slothoofdstuk van mijn Beel-biografie heb ik Freud for historians van Peter Gay geciteerd: ‘Of de biograaf het wil of niet, hij werkt met een theorie over de menselijke natuur, kent motieven toe, bestudeert hartstochten en analyseert irrationaliteit’. De onvermijdelijke consequentie van Peter Gays terechte constatering is dat de biograaf die een portret wil tekenen naast historicus en schrijver ook nog (amateur) psycholoog moet zijn.

Deze tekst is een bewerking van de lezing die Lambert Giebels op 9 december 1999 hield op een door de Stichting Literaire Activiteiten Amsterdam georganiseerde avond in De Balie te Amsterdam.