Biografie Bulletin. Jaargang 10

[p. 59]

Waarachtige Dichtung
Over de autobiografie van Marcel Reich-Ranicki
Monica Soeting

De Duitse criticus Michel Reich-Ranicki begint zijn biografie met een onwaarheid om vervolgens een zoektocht naar waarachtigheid te beginnen. Die niet tot de waarheid leidt, maar wel een uitnodiging is aan de lezer om dat levensverhaal te interpreteren.

‘Mijn autobiografie’ zei Connie Palmen in 1991 in een interview in De Volkskrant, ‘zal nooit geschreven worden.’ Vier jaar later vertelde ze aan Reinjan Mulder, destijds verbonden aan NRC Handelsblad, dat ze desondanks besloten had ‘haar eerste echte autobiografische boek’ te creëren. Ze had slechts één probleem: om de geschiedenis van haar leven te beschrijven, moest ze veel verzinnen. Enkele jaren daarna verscheen I.M., uitdrukkelijk geen autobiografie, maar een roman over verdriet die, zoals zij Mulder in 1997 meedeelde, in de geschiedenis van de literatuur niet eerder geschreven was. De rest is bekend. Critici laakten het boek, omdat het te weinig elementen van een roman bevatte en de schrijfster niet te veel maar juist te weinig had verzonnen. Men hekelde de frappante gelijkenissen tussen het hoofdpersonage Connie uit I.M. en de protagonisten uit Palmens eerder verschenen romans. Men vroeg zich af wat de lezer met een als hagiografie verklede roman aan moest - een hagiografie niet alleen van het personage Ischa, maar ook en vooral van het personage Connie.

De schrijfster sloeg terug. Dit jaar publiceerde ze een artikel in Vrij Nederland waarin ze uitlegde dat ze met haar boek een bepaald beeld van zichzelf had willen creëren. In I.M. ging het om haar kant van de waarheid. Wie over zichzelf schrijft, verzint immers altijd een verhaal, en daarom mogen we I.M. niet als de geschiedenis van haar leven met Ischa Meijer beschouwen. Het is Connie Palmens verzinsel over dat leven. I.M. moeten we niet zien als Palmens werkelijke beleving van haar verhouding met Meijer, maar als een bepaald idee over die beleving. I.M. geeft geen ervaring weer, maar slechts het beeld van een leven zoals Palmen dat het liefst ziet. Hier gaat het niet om de werkelijkheid, niet om een concrete ervaring, en al helemaal niet om de waarheid. Want dé waarheid, stelt Palmen tenslotte vast, bestaat niet.

Wat dat laatste betreft moeten we Palmen natuurlijk volkomen gelijk geven. Wie tegenwoordig nog gelooft in een empirische waarheid die losstaat van menselijke interpretaties, is een negentiende-eeuws relikwie. En wie, zoals de Duitse schrijfster Brigitte Reimann, wier dagboekaantekeningen onlangs in een Nederlandse

[p. 60]

vertaling verschenen, het als een grote ontdekking beschouwt dat ‘in feite [...] alles wat je in je dagboek bekent een leugen [is],’ mogen we zonder meer als naïef beschouwen. Reimann was echter nog maar drieëntwintig toen ze dit opschreef, en van haar naïviteit was ze zich terdege bewust.

Dat laatste kan van Palmen niet gezegd worden. Het is dan ook geen toeval dat haar artikel nauwelijks enige reactie uitlokte. Toch hebben haar uitspraken over het waarheidsgehalte van autobiografische geschriften wel enig nut: ze maken de boeken van mensen die proberen hun belevenissen weer te geven zoals zij ze werkelijk beleefd hebben, extra verfrissend om te lezen. Neem het vorig jaar verschenen Mein Leben, de autobiografie van de Duitse literatuurcriticus Marcel Reich-Ranicki. Dit boek begint niet, zoals ongeveer driekwart van alle biografieën en autobiografieën, met de onthulling dat levensbeschrijvingen nooit de ware werkelijkheid prijsgeven - nee, Reich-Ranicki begint zijn boek met een weerlegging van een verhaal, nota bene een verhaal dat hij zelf verzonnen heeft.

Bonmot

‘Het was eind oktober 1958 op een conferentie van de Gruppe 47 in het dorp Großholzleute in Allgau’, luidt de eerste zin van Mein Leben. Een paar maanden tevoren was Reich-Ranicki vanuit Polen naar West-Duitsland geëmigreerd, en slechts enkele West-Duitse schrijvers kenden zijn naam. Hij voelde zich eenzaam, en daarom vond hij het niet onaangenaam dat een woest uitziende jonge auteur op hem afstapte. Nadat ze wat hadden gekeuveld, stelde de jonge schrijver, Günter Grass genaamd, Reich-Ranicki een confronterende vraag. ‘Wat bent u nu eigenlijk,’ zei hij op provocerende toon, ‘een Pool, een Duitser, of wat precies?’ Omdat de laatste toevoeging ook nog een derde mogelijkheid open hield, gaf Reich-Ranicki het volgende antwoord: ‘Ik ben een halve Pool, een halve Duitser en een hele jood.’ Grass toonde zich hierop verrast, maar allesbehalve ontevreden. ‘Geen woord meer,’ luidde zijn commentaar, ‘u zou daarmee dit bonmot alleen maar verpesten.’ En zo gingen ze uit elkaar: beide schrijvers hoogst tevreden over deze hübsche, literair klinkende uitspraak.

Maar nog voordat de lezer Reich-Ranicki's de betekenis van deze woorden in zich kan opnemen, heeft de autobiograaf die alweer ontkracht. Want hier, schrijft hij, ‘klopte geen enkel woord. Nooit was ik een halve Pool, nooit een halve Duitser - en ik twijfelde eraan of ik dat ooit zou worden. Mijn leven lang was ik geen hele jood en ook nu ben ik dat niet.’ Na deze ontnuchterende bekentenis stelt Reich-Ranicki vast dat hij eigenlijk niet kan zeggen wat hij precies is. Alleen aan de hand van zijn levensgeschiedenis kon hij daarachter komen: die geschiedenis heeft hem gemaakt tot wat hij is. Wat volgt is een aangrijpende en interessant beschreven tocht door Reich-Ranicki's verleden. Op nuchtere en soms relativerende toon beschrijft Reich-Ranicki zijn jeugd in het vooroorlogs Berlijn, zijn leven in het getto van Warschau, de tijd die hij samen met zijn vrouw als onderduiker bij een Pools gezin doorbracht, de jaren die hij als Pools consul in Londen leefde, zijn val onder het stalinistisch regime, de vlucht naar West-Duitsland en uiteindelijk zijn carrière als criticus.

[p. 61]

In dit hele verhaal speelt de wens waarachtig te zijn een grote rol, en dat komt op verschillende manieren tot uitdrukking. Ten eerste geeft Reich-Ranicki openlijk toe dat hij in zijn leven dingen heeft gedaan die hij achteraf gezien liever niet gedaan zou hebben - dat hij bepaalde mensen gekwetst heeft bijvoorbeeld, en dat hij ook op politiek gebied beoordelingsfouten heeft gemaakt. Ten tweede probeert hij mythes over zichzelf te ontzenuwen, zoals de mythe die hij tegenover Grass creëerde. En ten derde laat hij zien hoe ‘waarachtigheid’ een grote rol speelt in zijn beroep. Vanaf het begin van zijn loopbaan als schrijver, zegt hij, heeft hij zich tot taak gesteld in een zo onverbloemd mogelijk en voor iedereen begrijpelijk Duits te schrijven. Bovendien maakt Reich-Ranicki duidelijk dat hij bij de beoordeling van literatuur altijd zichzelf trouw probeert te blijven. Hoe hij dat doet, is onder andere op televisie te zien: wie zijn programma ‘Literarisches Quartett’ volgt, weet dat Reich-Ranicki geen blad voor de mond neemt. Als een van zijn gasten uit beleefdheid aardige dingen over een boek zegt dan kan die rekenen op een donderpreek. En aan hoffelijkheid tegenover zijn gasten zelf heeft Reich-Ranicki lak. ‘Laat u mij uitspreken’ zegt bijvoorbeeld een van zijn panelleden, waarop Reich-Ranicki naar waarheid antwoordt: ‘Nur ungerne.’

Interessant genoeg zegt hij dit op zo'n wijze dat hij zichzelf kwetsbaar maakt. Zijn hang naar waarachtigheid heeft in dergelijke gevallen namelijk niets te maken met ongevraagde, zogenaamd objectieve meningen, maar eerder met een haast vertederende neiging om van zijn hart geen moordkuil te maken. In zijn autobiografie leidt die drang tot waarachtigheid



af en toe tot scheve verhoudingen. In Mein Leben krijgt Erich Kästners drankprobleem buitenproportionele aandacht, zien we Grass als een onbehouwen drinkebroer die geen soep maar wel vis - en uiteraard vooral bot - kan bereiden, en lezen we meer over de lengte van Ingeborg Bachmanns rokken dan over de inhoud van haar werk. Over Walter Jens komen we te weten dat hij, mocht hij ooit per ongeluk in een bordeel terechtkomen,

[p. 62]

waarschijnlijk niets anders zou doen dan een kamillenthee bestellen. Aan de andere kant is het aangenaam te lezen dat een erudiet schrijver als Reich-Ranicki het werk van Adorno weliswaar bewondert maar niet snapt, en dat hij nog steeds moeite heeft met het begrijpen van de teksten van Thomas Bernhard.

Waarheid

Betekent dit alles nu dat Mein Leben als eerste autobiografie ter wereld de waarheid en niets dan de waarheid weergeeft? Het antwoord luidt uiteraard: nee. Ten eerste mag waarachtigheid niet verward worden met waarheid. Dat blijkt alleen al uit de reacties die Reich-Ranicki's autobiografie uitlokten. Kort na de publikatie van Mein Leben verscheen in Die Zeit een reactie van Dieter Zimmer, in de jaren zeventig redacteur van de boekenbijlage van die krant. In die reactie ontzenuwt hij Reich-Ranicki's vermoeden dat hij (Reich-Ranicki) vanwege antisemitische sentimenten nooit in de redactie van de boekenbijlage van Die Zeit werd opgenomen. Zimmer legt uit dat hij in de jaren zeventig een redacteur zocht die met een team kon werken, en dat dat niet van Reich-Ranicki verwacht kon worden. ‘Om het kort en duidelijk te zeggen,’ schrijft Zimmer: ‘ik beschouwde MRR als een typische monoliet en volstrekt onwillig om binnen een team te werken, zoals ik het destijds in mijn naïviteit als het beste voor de boekenbijlage beschouwde.’ Een paar regels verder drukt Zimmer zich nog duidelijker uit: Reich-Ranicki, stelt hij daar ‘was een genie in het verzamelen van informatie, en in de omvorming daarvan.’ Belangrijker is dat Reich-Ranicki in Mein Leben niet op zoek is naar dé waarheid. Integendeel: het schrijven van zijn autobiografie, zo stelt hij, diende een bepaald doel. Welk doel dat is, maakt hij al op de eerste bladzij aan de hand van de anekdote over Grass duidelijk. In Mein Leben is Reich-Ranicki op zoek naar wat Palmen in navolging van het post-structuralisme het ‘verhaal’ noemt: het verhaal dat iedereen over zijn leven vertelt en dat dat leven een bepaalde betekenis geeft. Reich-Ranicki doet dat niet minder dan Palmen. Toch mogen we Mein Leben geenszins met I.M. vergelijken. Dat heeft niet alleen met de verschillende talenten van beide auteurs te maken, maar vooral hiermee dat Reich-Ranicki, anders dan Palmen, beseft dat het verhaal dat iedereen van zijn leven maakt, nooit vrijblijvend is. Onze verhalen hebben uiteindelijk altijd te maken met de situaties waarin we ons bevinden. Ons leven is niet slechts wat we ervan maken, maar ook wat ervan wordt gemaakt. Wij beïnvloeden niet alleen de concrete werkelijkheid maar de concrete werkelijkheid beïnvloedt ook ons. Liever gezegd: wij maken altijd deel uit van de werkelijkheid die we tegelijkertijd overstijgen. Ons verhaal ontstaat in de ontmoeting met de werkelijkheid. Daarom is ons leven, zoals de Franse filosoof Maurice Merleau-Ponty het uitdrukte, ambigu. Het is altijd zowel immanent als transcendent. Wij leven in concrete situaties, maar stijgen daar altijd bovenuit door ze op een bepaalde wijze te interpreteren. Dat laatste wil niet zeggen dat de concrete situatie geen invloed heeft, en dat de werkelijkheid dus van geen belang is of zelfs niet bestaat. Het tegendeel is waar. Zonder de concrete werkelijkheid valt er immers niets te interpreteren. Levensverhalen ontstaan niet zonder concrete werkelijkheid, en daarom

[p. 63]

zijn ze nooit willekeurig. Wie dat ontkent, gelooft in sprookjes. Zouden we Palmens opvatting over het verzinnen van autobiografische gegevens op Mein Leben toepassen, dan zouden we met een bijzonder macaber sprookje te maken hebben: de geschiedenis van het leven van Reich-Ranicki is in hoge mate bepaald door antisemitisme en jodenvervolging.

Dat laatste brengt ons naar Reich-Ranicki's opvatting over literatuur. Dat de literatuur een grote rol speelt in zijn leven, is een understatement. Niet alleen heeft hij van de literatuur zijn beroep gemaakt, de literatuur heeft hem in letterlijke zin het leven gered. In een van de aangrijpendste passages van zijn boek vertelt hij hoe hij het leven in het getto van Warschau met boeken enigszins draaglijk maakte, en hoe hij vervolgens als onderduiker zijn kost verdiende met het vertellen van verhalen. Maar literatuur, zo laat Reich-Ranicki zien, geeft het leven ook in minder bedreigende situaties zin. Literatuur, zegt hij, kan weliswaar niet de wereld veranderen, maar ze kan wel veranderingen nastreven. En bovenal kan ze, zoals Reich-Ranicki het uitdrukt, onze wereld ‘dichten’. Dat wil zeggen: ze kan ‘ons onze identiteit steeds opnieuw bewust laten worden’. Literatuur bevestigt en verduidelijkt onze ervaringen. Ze maakt de betekenis van ervaringen zichtbaar. En niet alleen dat: ze maakt ook duidelijk hoe onze ervaringen ontstaan. Dat alles geldt uiteraard niet voor alle boeken. Slechts bepaalde boeken geven ons, zegt Reich-Ranicki, wat we in de literatuur zoeken: ‘Ons lijden. Of ook: onszelf.’ Dergelijke boeken vertellen verhalen die weliswaar vanuit een individueel leven ontstaan, maar die een universele betekenis hebben. Zij willen geen nieuwe mythen creëren, maar doen een menselijke werkelijkheid telkens opnieuw tot uitdrukking komen. In de literatuur, schrijft Reich-Ranicki, ‘laat zich iets vinden en herkennen, wat we niet genoeg kunnen waarderen - men kan er zichzelf in vinden, zijn eigen gevoelens en gedachten, hoop en remmingen.’

Mein Leben laat zien dat voor autobiografieën hetzelfde geldt. Waardevolle autobiografieën, hoeveel onwaarheid ze ook bevatten, ‘dichten’ zoals Reich-Ranicki zegt ‘onze wereld zonder ze te poëtiseren.’ Ze geven niet, zoals I.M. dat doet, het beeld dat de schrijver graag van zichzelf ziet. Ze eisen niet van de lezer dat hij dat beeld bevestigt. De boeken waarnaar Reich-Ranicki verwijst, bieden een interpretatie van het leven waarmee we onze eigen interpretatie kunnen vergelijken. Dat laatste is, dankzij alle waarachtigheid en ondanks alle niet-waarheden, met Mein Leben het geval. Dat Reich-Ranicki in zijn lange leven ervaringen had die hij slechts met een zeer klein percentage van zijn lezers deelt, doet niets af aan de waarde van zijn boek. Integendeel: het gegeven dat Reich-Ranicki zijn beleefde werkelijkheid op zo'n manier kan weergeven, dat de zin en de betekenis ervan algemeen wordt, maakt dat Mein Leben in alle opzichten een literaire autobiografie genoemd mag worden. I.M. daarentegen verdient vanwege het hoogst persoonlijke doel dat de schrijfster met haar boek nastreefde, nauwelijks het predikaat ‘sprookje’, laat staan de aanduiding ‘roman’.

Marcel Reich-Ranicki, Mein Leben., Deutsche Verlags-Anstalt, Stuttgart 1999.