Biografie Bulletin. Jaargang 10

[p. 53]

‘Je moet je niet verbeelden dat je alles weet’
Interview met Esther Blom
Koen Hilberdink

Eigenlijk zou je een biografie eens in de zoveel jaar moeten herschrijven, zegt Esther Blom. Zij stelde het leven te boek van haar vader, de schrijver en uitgever Nico van Suchtelen. Een gesprek over het biograferen van familieleden, biografiekritiek en de onmogelijkheid van het biografisch genre

Esther Blom riep als vijfjarige al dat ze schrijfster wilde worden. Ze was vertrouwd met het olieverfportret van haar schrijvende grootvader, dat in haar ouderlijk huis aan de muur hing. Haar droom was romans te schrijven, maar ze ging naar het conservatorium en werd pianiste. Ze is nog steeds in het muziekonderwijs werkzaam en speelt af en toe als uitvoerend musicus in besloten kring. De literaire ambitie bleef. Ze publiceerde twee dichtbundels, Mikroklimaat in 1976 en Omdat een rups nog niet vliegen kan in 1980. Onlangs verscheen haar boek over haar grootvader Nico van Suchtelen.

De roman bleef dus nog ongeschreven, maar tijdens het werken aan De vlam van het menselijk denken. Nico van Suchtelen (1878-1949) had ze voortdurend de neiging ‘weg te vliegen’ en haar fantasie in te schakelen. Ze moest zichzelf dwingen bij de les te blijven en alleen dingen te beweren die ‘bewijsbaar’ waren. Achteraf wilde ze alles kunnen verantwoorden.

De uitgever noemt haar boek een biografie, zelf spreekt ze liever van een biografische schets. In ruim 200 bladzijden beschrijft Blom het leven van een tijdgenoot van Frederik van Eeden, Herman Gorter, Herman Heijermans en Henriette Roland Holst. Van Suchtelen was net als die vier een veelgelezen auteur tijdens het interbellum, maar nu is hij bijna vergeten. Zijn roman Quia Absurdum werd als het boek van een generatie beschouwd. Daarnaast was Van Suchtelen dichter en vertaalde hij boeken van onder meer Spinoza, Goethe en Freud. Ze verschenen bij de Wereldbibliotheek, de idealistische uitgeverij waarvan hijzelf jarenlang directeur was.

Je was twee jaar toen Van Suchtelen stierf. Je hebt hem niet gekend, maar je hoorde er in de familie veel over. Hij stond op een voetstuk. Was je niet bang voor een onbekende geschiedenis die je zou aantreffen en de reacties van de familie als je hem zou moeten ontmythologiseren?

Er was niet veel om bang voor te zijn. Het enige pikante levensdetail was misschien dat hij op latere leeftijd zijn echtgenote en vijf kinderen verliet voor een

[p. 54]

Nico van Suchtelen met kleindochter Esther Blom, zomer 1949 (coll. Esther Blom)

andere vrouw. Die vrouw was getrouwd en moest dus ook scheiden. Tijdens mijn onderzoek heb ik ontdekt dat die scheiding in goed overleg met alle partijen heeft plaatsgevonden. Max Pam [in de HP/De Tijd van 10 december 1999] vindt dat ongelooflijk en beweert dat ik van mijn grootvader een ‘keurig nette man’ heb gemaakt, wat niet waar is. Het gaat hier om moreel hoogstaande mensen die van hun scheiding geen ordinaire puinhoop wilden maken. Overigens heb ik op verschillende plaatsen in het boek laten zien dat hij niet zo braaf was en dat hij ook aan kritiek onderhevig was. Max Pam heeft gewoon slecht gelezen.

Ik had het niet erg gevonden als hij zes minnaressen en een ondergeschoven kindje had gehad, maar dat soort ontdekkingen heb ik niet gedaan. Het is eerder zo dat ik door omtrekkende bewegingen te maken dichter bij hem en mijn eigen familiegeschiedenis ben gekomen. Of zoals ik het in mijn boek zeg: ‘Wat ik als biograaf deed is te vergelijken met de omtrekkende bewegingen waarmee een tekenaar uit licht en schaduw het portret van zijn model schetst.’

Ik ontdekte tijdens die speurtocht ook dat er gebieden van Van Suchtelen zijn waarmee ik niets heb. Spinoza is te moeilijk voor mij. Die heb ik in mijn boek dan ook niet uitgewerkt, hoogstens aangeraakt.

Heeft iemand uit de familie meegelezen?

Alleen mijn oom Guido, een zoon van Van Suchtelen, heeft het manuscript ter inzage gekregen. Binnen de familie was hij de meer deskundige persoon. Hij kon de nodige zaken controleren. Ik vond altijd dat hij de biografie had moeten schrijven. Hij heeft bij de Wereldbibliotheek gewerkt, De Vereniging Het Spinozahuis en het Frederik van Eeden-genootschap. Hij zou naar mijn idee de ideale biograaf zijn geweest, maar hij vond de emotionele afstand te klein.

Je reageert in je boek nogal vinnig op Martin van Amerongen, die drie jaar geleden in De Groene Amsterdammer schreef dat Van Suchtelen een ‘salon-antisemiet’ was. Bewijzen daarvoor had hij gevonden in

[p. 55]

het toneelstuk De tuin der dromen, waarin een joodse antiquair wordt afgebekt.

Ik vond de reactie van Van Amerongen nogal emotioneel en bovendien getuigen van weinig historisch besef aangaande het literaire taalgebruik in het begin van de twintigste eeuw. Dergelijke teksten zijn ook te vinden bij joodse auteurs als Querido en Heijermans. Het woord ‘jood’ werd toen anders gebruikt, was minder geladen dan het sinds de holocaust is geworden.

Een antisemiet was Van Suchtelen juist nèt niet. Hij was alert op het antisemitisme, wat blijkt uit zijn publicaties en stellingname in de jaren dertig en tijdens de Tweede Wereldoorlog. Toen ik aan het boek begon, had ik de zekerheid dat hij niet fout was geweest tijdens de oorlog. Ik moet toegeven dat die wetenschap een hele opluchting voor me was. Als Van Amerongen hem per se ergens van had willen beschuldigen, had hij beter kunnen zeggen dat hij een salonsocialist was.

Het is opvallend dat als het woord antisemiet in Nederland valt, iedereen opschrikt. Ik schrijf er maar een halve pagina over, maar de eerste de beste recensent begint daar meteen over. Jammer dat Monica Soeting in haar bespreking in Trouw van 27 november 1999 juist deze kwestie eruit haalt en dat zelfs in de titel van haar bespreking zette: ‘Een antisemiet was Nico van Suchtelen zeker niet’. Overigens was haar bespreking niet negatief en waren er ook aardige, positieve recensies in De Gooi en Eemlander en De Haagse Courant.

Volgens Max Pam bewonder jij je grootvader te zeer en heb je deze biografie gebruikt om hem te verdedigen. Kwade roddels komen volgens hem daarom in je boek niet voor. Was je bij voorbaat niet bang voor dit soort beschuldigingen?

Ik heb proberen te voorkomen dat ik daarop gepakt zou kunnen worden, maar ik kan er ook niets aan doen dat er geen beerput was. Ik geloof trouwens niet dat roddels en schandalen een biografie op een hoger niveau brengen.

Even heb ik erover gedacht mijn familieband buiten het verhaal te houden, wat goed mogelijk was geweest omdat ik een andere achternaam heb. Maar daarvoor is het onderwerp mij toch te dierbaar en mijn ingang te persoonlijk. Het is óók een zoektocht naar mijn grootvader. In het Angelsaksische gebied is het biograferen van je familie veel gewoner, meer een traditie. Kijk maar naar alle Churchills die over elkaar schrijven. Hier vinden mensen dat meteen verdacht.

Je aanpak is bijzonder. Je werkt veel met citaten, die soms erg lang zijn. Het gaat meer richting documentaire.

Ik heb lange tijd geëxperimenteerd met de vorm. Ik wilde een literair boek maken, een leesbaar boek ook met bijzondere uitgangspunten. Een gefingeerde briefwisseling tussen mij en mijn grootvader, een beetje in de stijl van Marita Mathijsens De geest van de dichter.

Ook de vie romancée heb ik overwogen. Als Van Suchtelen een romanfiguur was geweest had ik er een gekwelder mens van kunnen maken. Daarvoor waren er genoeg elementen in zijn leven. Over de liefdesgeschiedenissen op Walden had ik prachtig kunnen uitweiden. Maar omdat hij mijn grootvader was, durfde ik dat

[p. 56]

toch niet aan.

Na al die experimenten met de vorm ben ik teruggekeerd naar een braaf chronologisch verhaal. Wel heb ik toen besloten veel gebruik te maken van citaten en zo weinig mogelijk te parafraseren. Alleen de verbindende teksten zijn van mij en daarin speculeer ik natuurlijk wel eens. Het probleem was natuurlijk: van wie neem je citaten op? Door de citaten wil ik namelijk niet alleen de stem van Van Suchtelen, maar ook die van tijdgenoten laten horen. De lezer moet de verouderde toon van het idealisme horen, een idealisme dat nu nauwelijks nog te volgen is. Nu denken we: wat een luchtfietsers, maar Van Suchtelen leefde daar serieus mee. Zijn Wereldbibliotheek wilde boeken uitgeven, die het volk zouden verheffen en ook als schrijver wilde hij ideeën uitdragen.

Ik heb zelfs overwogen veel meer over de zoektocht naar het leven van mijn grootvader te schrijven. Dus meer in de sfeer van Marja Pruis' De Nijhoffs of de gevolgen van een huwelijk, Richard Holmes' Footsteps of Lisette Lewins Herfst in Dantzig, het boek over haar vader. Tijdens het werken aan dit boek hield ik een dagboek bij, waarin je mijn zoektocht terug kunt vinden. Het staat vol merkwaardige belevenissen en anekdoten die ik er toch maar buiten heb gehouden.

Het gevolg van je aanpak is dat de lezer alleen Van Suchtelen zelf over zijn gedrag tijdens de oorlog hoort. In het laatste hoofdstuk laat je hem bijvoorbeeld zeggen: ‘Wij hebben niets gepubliceerd dat wij niet uit eigen vrijen wil hadden gekozen.’ Hier had ik wel iets van jou willen horen. Geloof je hem? Zoals hij het vertelt, is het gegaan. Waarom zou ik zo'n uitspraak wantrouwen? Die man was absoluut integer. Dat weet ik uit getuigenissen en archiefstukken van de uitgeverij. Het Wereldbibliotheek-archief is overigens moeilijk toegankelijk; het is geen eenheid, maar ligt in het Letterkundig Museum verspreid over de betreffende auteurs.

Ik moet toegeven dat ik tijdens het schrijven van het laatste hoofdstuk blokkades voelde, terwijl het in de tijd het dichtst bij mij staat. Het had uitgebreider gekund. Zelf ben ik opgevoed met de naoorlogse schraalheid en mijn moeder stond tijdens de dodenherdenking op 4 mei altijd stilletjes te huilen, wat diepe indruk op mij maakte. Die oorlog was tijdens mijn jeugd nog heel vers.

Er was bovendien veel materiaal over die periode. Maar ik ben geen historicus en dacht het maar sober te moeten houden en veel bekend te veronderstellen bij de lezer. Daarom heb ik het laatste hoofdstuk helemaal rond hem geschreven. Inmiddels denk ik daar anders over en had ik graag meer ruimte aan die periode besteed. Kon ik het maar ooit herschrijven!

Zijn er doordat je vooral werkt met documenten ook andere beperkingen?

Door deze aanpak kon ik ook niet meer vertellen over Van Suchtelens vriendschap met Carry van Bruggen en dat is wel jammer. Wat dat betreft heeft Max Pam gelijk als hij het betreurt dat ik niets nieuws over deze relatie schrijf. Maar er bestaat hierover geen documentatie. Van Suchtelen en Van Bruggen waren ongeveer elkaars buren en schreven dus geen

[p. 57]

brieven. Ik wist dat ze op elkaar gesteld waren, maar dat heb ik alleen maar uit mondelinge overlevering. Ik heb haar persoon vooral genoemd als contrast met Annie Salomons, over wie ik meer documentatie had.

Over haar relatie met Van Suchtelen durf ik meer te speculeren, maar ook in dit geval kon ik niet alles staven met documenten. Binnen de familie werd hierover niet gesproken. Maar ik heb als schoolmeisje Annie Salomons ontmoet en de wijze waarop zij over mijn grootvader sprak, was veelzeggend.

Je wilde niet psychologiseren?

Zelf ben ik zeer geïnteresseerd in psychologie en heb na de dood van een geliefde zelf bij de psychiater gezeten. Ik ken de sfeer en de denktrant. In dit boek heb ik echter niet vanuit een psychologisch kader gewerkt, maar een eigen huis-, tuin-, en keukeninzicht gebruikt.

Door je aanpak is het geen uitputtende biografie geworden. Heeft het bestaan van de biografie van Van Eeden, een belangrijke vriend en tijdgenoot, daar ook mee te maken? Misschien is het wel zo dat door het ontstaan van een biografische traditie de biografieën steeds dunner zullen worden. Als Tweespalt en Trots verbrijzeld van Jan Fontijn niet bestonden, had ik misschien een omvangrijker boek geschreven. Er is inderdaad veel gras voor mijn voeten weggemaaid; hij heeft sommige dingen over Van Suchtelen zo uitputtend behandeld. Aan de andere kant heb ik er veel aan gehad, het boek was bij wijze van spreken mijn bijbel. Extreem gezegd is mijn boek een aanvulling op Fontijn. Ik was ook wel eens blij dat hij sommige

Esther Blom

dingen niet uitvoerig had behandeld; die kon ik dan mooi oppakken.

Je hebt negen jaar aan het boek gewerkt. Waren er geen momenten van twijfel, waarop je niet verder wilde?

Je eigen leven gaat er zo tussen zitten; bejaarde familieleden die stierven kort nadat ik ze geïnterviewd had. De dood van mijn vader heeft me een half jaar van het werk gehouden, al bleef ik er in mijn hoofd ook steeds met het boek bezig. En met plezier. Ook toen ik zelf een tijd ziek was. Ik ontwikkelde vooral in de laatste perio-

[p. 58]

de een haast neurotische angst om niet voor het voltooien van het boek ten prooi te vallen aan ziekte, dood en rampspoed en het daardoor niet af te krijgen. Ik durfde bijna niet in een vliegtuig te stappen.

Zowel tegenover de familie als tegenover de uitgever vond ik dat ik het moest afmaken. De laatste stond vanaf het begin zo positief tegenover mijn project. We hadden elk half jaar een voortgangsgesprek, maar hij heeft mij nooit opgejaagd. Hij had een sympathieke betrokken houding.

Ik had wel een inleverblokkade. Voor mij is iets niet snel af en ook bij dit boek had ik dat gevoel. En dan het idee dat iemand anders zich met je werk gaat bemoeien. Die komt dan met allerlei suggesties, waarvan ik onrustig werd.

Toen bij mijn moeder ouderdomsleukemie werd geconstateerd, was ik aan mijn laatste hoofdstukken bezig. We hadden afgesproken dat ze het pas zou lezen als het in de winkel zou liggen, maar in paniek heb ik haar toen toch alles wat ik al af had voorgelezen, omdat ik de gedachte niet kon verdragen dat ze het niet meer zou meemaken. Gelukkig is het allemaal meegevallen. Ze is nog op de been en heeft intens genoten en meegeleefd. Zij is de jongste dochter van Van Suchtelen uit het tweede huwelijk en het is curieus dat mijn boek veel nieuws voor haar bevatte.

Eigenlijk zou je zo'n biografie iedere tien jaar moeten herschrijven en aanvullen. Net als een pianist, die dezelfde Beethovensonate een paar keer tijdens zijn leven opneemt. Elke keer met een andere interpretatie en opvatting.’

Heb je voor de toekomst nog biografische plannen?

Ik wilde altijd een roman schrijven. Daar moet het nu maar eens van komen. Ik heb een mooi thema om uit te werken. Overigens heb ik een nieuw gedichten-manuscript klaarliggen, waar ik graag iets mee wil doen. Aan een biografie begin ik niet meer. Hoogstens nog een artikel over de schrijfster Marie Schmitz, met wie Van Suchtelen bevriend was. Een uitloper van dit boek dus.

Biograferen is mij in het laatste stadium enigszins gaan tegenstaan, vanwege de onmacht die ik voelde bij al dat gewroet in andermans leven en al die moeite die het kost om ergens achter te komen. En dan nog de pretentie: wie ben ik dat ik dat allemaal over een ander durf te beweren? Als ik zie hoe we wel of niet bewust in ons eigen leven manipuleren, onze obscure momenten wel of niet aan onze omgeving meedelen, dan denk ik: hoe zorgvuldig je ook te werk gaat, als biograaf moet je je ijdelheid afleggen en je vooral niet verbeelden dat je het allemaal zo goed weet. Het blijft reconstrueren, je komt er nooit helemaal achter. Je zoekt de scherven bij elkaar en probeert de vaas weer in elkaar te zetten, maar er zullen altijd scherven ontbreken. Dat geldt zeker voor mijn boek.

Esther Blom, De vlam van het menselijk denken, Nico van Suchtelen (1878-1949), Wereldbibliotheek. Amsterdam, 1999, fl. 39,50.