Biografie Bulletin. Jaargang 9

[p. 258]

Waarom mij zo voorbijgesneld?
Contourenbiografie van Marianne Philips
Gé Vaartjes

In literaire handboeken wordt zij nauwelijks nog vermeld en haar werk is slechts bereikbaar via antiquariaten en rommelmarkten. Bijna vijftig jaar na haar dood moet Marianne Philips een vergeten schrijfster worden genoemd. Martje Breedt Bruyn schreef een beknopte biografie over haar.

Marianne Philips (1886-1951) was tijdens haar leven ‘bekend’ en haar werk verkocht goed, ook in diverse vertalingen. Niettemin werd zij nooit een schrijfster die zich mocht verheugen in het soort nationale aandacht, dat bijvoorbeeld wel haar tijdgenoten Ina Boudier-Bakker en Top Naeff ten deel viel.

Zo'n weggegleden auteur kan een uitdaging zijn voor een biograaf, ook als het oeuvre in onze tijd nauwelijks of helemaal geen rol meer speelt. Immers: het komt aan op het leven dat hij of zij destijds leidde en de plaats die de gebiografeerde toen innam in het literaire en maatschappelijke leven. Daarnaast valt er wellicht te herontdekken, te herwaarderen en te wijzen op de onbarmhartigheid van de voortschrijdende tijd, die de ene auteur naar voren stuwt en de andere zonder enig ceremonieel bijzet in een panopticum vol andere voormalige coryfeeën.

Marianne Philips is in al deze opzichten een dankbaar biografisch onderwerp. Zij was een gecompliceerde persoonlijkheid, vol van innerlijke tegenstrijdigheden, die het haar echtgenoot, kinderen en omgeving niet gemakkelijk maakte. Als socialiste speelde zij een rol in het politieke leven, als schrijfster had zij haar literaire contacten. Philips had een joodse achtergrond en beleefde de Tweede Wereldoorlog daardoor extra intensief. Haar literaire werk was in bepaalde opzichten modern voor de tijd waarin het gepubliceerd werd en De zaak Beukenoot, het boekenweekgeschenk dat zij in 1950 schreef, veroorzaakte opschudding. Met Marianne Philips liggen de ingrediënten voor een boeiende biografie over een vrouw als echtgenote, moeder, vriendin, maatschappelijke geëngageerde en schrijfster voor het oprapen.

In Tijdloze ogenblikken van Martje Breedt Bruyn treedt Philips ook inderdaad in deze gedaanten op. Maar hoezeer de biografe ook moeite doet Marianne Philips in haar veelzijdigheid te tonen, het uiteindelijke beeld dat de lezer van haar krijgt, blijft toch teleurstellend plat. En dat komt doordat de nauwelijks negentig pagina's reële tekst te beperkt zijn om een zó ingewikkeld leven als dat van Philips recht te doen.

De ondertitel van het boek luidt ‘Een bio-

[p. 259]

grafie van Marianne Philips’, maar in haar inleiding spreekt Breedt Bruyn, zeer terecht, over een ‘biografische schets’. Met deze laatste typering zou het vluchtige karakter van deze uitgave en het oordeel daarover gerechtvaardigd kunnen zijn. De criteria die in het algemeen gehanteerd worden bij het beoordelen van ‘grote’ biografieën - validiteit van oordelen en noten, de gebiografeerde in en buiten zijn tijd, om er maar enkele te noemen - kunnen nu eenmaal bezwaarlijk losgelaten worden op een beknopt levensoverzicht als dit, dat niet de pretentie heeft een ‘echte’ biografie te zijn, al suggereert de ondertitel op het omslag dat wel. Men weegt een snufje zout niet op een aardappelbascule.

En toch. De lezer van deze biografische schets blijft met het gevoel zitten dat Piet Paaltjens uitte toen hij een schichtige ontmoeting met ‘Rika’ had: ‘Slechts éénmaal heb ik u gezien’, schreef hij, en: ‘De kennismaking kon niet korter zijn’, en: ‘Waarom mij dan zoo voorbijgesneld?’

Een gekwelde vrouw

Marianne Philips zoals zij in dit boek getekend wordt, roept de nodige vragen op die een gevolg zijn van het schetsmatige karakter van deze uitgave. Zij was een hybride persoonlijkheid, dat blijkt telkens weer uit wat Breedt Bruyn over haar meldt. Philips was niet alleen socialiste, maar ook een hooghartige, egocentrische mevrouw, die niet al te sociaal met haar personeel omging en die genoot van de nabijheid van hoogwaardigheidsbekleders. Een strijdbaar SDAP-raadslid in de Bussumse gemeenteraad, maar ook een vrouw die met haar vinger over de plinten van haar huis ging om het stofwerk van haar dienstbode te beoordelen. Een zoeker naar ‘waarheden’, maar ook een bemoeizuchtig mens dat met een spiegeltje controleerde of de schilder de onderkanten van haar deuren niet vergeten had. Een socialistische dame, in de pejoratieve betekenis van het laatste woord. Dit dualisme, dat mij als een van Philips' wezenlijkste trekken voorkomt, is door Breedt Bruyn niet voldoende, ja vrijwel niet, geproblematiseerd en mede daardoor is de psychologische spanning in het boek minimaal. Ook wat andere aspecten betreft, deelt Breedt Bruyn vooral mede. Dat doet zij op een dusdanig neutrale wijze dat niet duidelijk wordt of zij zich heeft voorgenomen zo veel mogelijk afstand te houden of dat zij ook zichzelf geen vragen stelt. Dit geldt bijvoorbeeld voor Philips' houding tegenover seksualiteit. ‘Er was een taboe op alles wat seks was en daar is ze nooit uitgekomen’, citeert de biografe Philips' jongste dochter, op wie zij als bron stevig steunt (p. 40). Twintig pagina's verder zegt dezelfde dochter dat haar moeder in haar werk vrijmoedig met seksualiteit omging. Mij dunkt dat de biografe hier toch minstens iets had moeten opmerken over het klaarblijkelijke spanningsveld tussen Philips ‘als vrouw’ en ‘als schrijfster’, waar het haar omgang met seksualiteit betreft.

Marianne Philips moet een gekwelde vrouw geweest zijn, die niet zichzelf was, die zichzelf niet kon aanvaarden, die het gewone leven zo zwaar vond als een molensteen en haar huis als een gevangenis ervoer die zij maar al te graag ontvluchtte. Wat nu precies ten grondslag lag aan haar tobberige aard blijft duister; Breedt Bruyn presenteert slechts enkele

[p. 260]

Marianne Philips, geschilderd door Jaap Weijand (foto omslag besproken boek)

puzzelstukjes, maar geeft de lezer nauwelijks aanwijzingen hoe hij deze ineen dient te schuiven. Evenmin geeft zij aan hoeveel stukken er ontbreken. Philips moest in het reine zien te komen met zichzelf, noteert haar biografe, maar waarmee precies maakt zij niet duidelijk. Niet alleen op psychologisch terrein blijft de lezer met veel vragen zitten; ook het levensverhaal van Philips als zodanig lijdt op de nodige plaatsen onder het rappe verteltempo van haar biograaf. Zo wordt in één alinea (p. 19) de eerste liefde van Marianne Philips ‘behandeld’: Philips is verliefd, verloofd en krijgt ‘een fysieke inzinking’ nadat ze deze verloving heeft afgebroken. Nogal ingrijpende gebeurtenissen, dunkt mij, die mogelijk gevolgen hebben gehad voor haar relatie met Samuel Goudeket, haar latere echtgenoot. Breedt Bruyn rept er met geen woord over. Een andere passage die

[p. 261]

gebukt gaat onder de summiere opzet van dit boek is de geboorte van Philips' eerste kind, Hester. De moeder leed aan een postnatale depressie, keek niet naar het kind om en verbleef een half jaar in een psychiatrisch ziekenhuis. Een drama, voor de moeder, voor de vader en niet te vergeten: voor het kind. Hoe Philips' relatie met haar oudste dochter zich na de eerste zo essentiële maanden ontwikkelde, vertelt Breedt Bruyn niet. We lezen alleen - wéér een citaat van de jongste dochter - dat de moeder later ‘veel aandacht’ (p. 47) voor Hester had.

Ook de periode 1940-1945 roept vragen op. Marianne woonde op minstens tien verschillende onderduikadressen, lezen we. Vertrok ze er noodgedwongen, om veiligheidsredenen? Of was ze ook bij hen die haar onderdak verleenden de moeilijke, heerszuchtige mevrouw met pretenties, zoals zij zich vóór de oorlog vaak had gemanifesteerd? Het lijkt er op. In 1945 zei ze tegen de vrouw die haar kleindochter Judith Belinfante, kind van Hester, tijdens de oorlog had verzorgd: ‘Je hebt alleen maar voor Judith gezorgd om je in ons milieu in te dringen. Ik ben blij dat het kind nu weer in haar eigen milieu is, dat is veel beter voor haar’. Passages als deze worden door de biografe als vanzelfsprekend voorgeschoteld en van onvoldoende context voorzien. Sloeg de oorlog gaten in Philips' familie? In haar joodse vrienden- en kennissenkring? We horen er niets over.

Doordat dergelijke zó belangrijke elementen uit het leven van Philips geen aandacht krijgen, blijft de hoofdfiguur vooral buitenkant, even eendimensionaal als haar afbeelding op foto's, die door Breedt Bruyn wat al te overvloedig bekeken en beschreven worden.

Ook de omgeving van Marianne Philips komt niet uit de verf. De literatoren Victor van Vriesland en Frans Coenen moeten intimi geweest zijn, met wie zij heel persoonlijk kon corresponderen, maar helaas wordt uit de brieven vrijwel niets geciteerd. Met Gerard Knuvelder, schrijver van een ooit gezaghebbende, maar inmiddels verguisde literatuurgeschiedenis, was zij eveneens bevriend, maar ook deze band wordt door de biografe niet in een kader geplaatst. Zeker bij deze relatie is dat een gemis, want Knuvelder had zich begin jaren dertig antisemitisch geuit en was enkele jaren een bewonderaar van Hitler geweest. Breedt Bruyn had hierover toch iets moeten zeggen, nu Knuvelder bevriend raakte met een joodse schrijfster. Zo is er veel meer, liever gezegd: ontbreekt er veel meer.

Philips' literaire werk krijgt verhoudingsgewijs meer aandacht dan haar leven; Breedt Bruyn behandelt dat oeuvre uitvoerig en dat is in een biografische schets van een schrijver volstrekt legitiem. Van het belangrijkste werk is kort de inhoud weergegeven en uit de recensies zijn grepen gedaan. De biografe maakt hierbij duidelijk dat schrijven voor Marianne Philips fungeerde als medicijn, als therapie, maar toch blijft ook dit aspect troebel. Immers, Breedt Bruyn weet niet geheel over te brengen voor welke kwaal de schrijfster haar medicijn nodig had. Vreemd in dit verband is dat de biografe in haar inleiding met nadruk opmerkt: ‘Ze valt de lezer niet lastig met wat haar in haar leven het meest ter harte ging’ (p. 9) - een terughoudendheid die zij ook tegenover man en kinderen hanteerde. Wat haar echt bezighield, besprak

[p. 262]

zij met anderen, lezen wij zo'n veertig pagina's verder. Maar ook op dit vlak doet de biograaf er verder het zwijgen toe. Wat het schrijverschap voor Marianne Philips zelf betekende, blijft duister.

Contouren

Wat wel duidelijk wordt, is het uitgangspunt waarmee Martje Breedt Bruyn deze biografische schets geschreven heeft: bewondering voor Marianne Philips, die zij uit een sfeer van vergetelheid en miskenning wil trekken. Haar inleiding, waarin zij overigens te veel van het latere ‘verhaal’ weggeeft, laat hier geen misverstand over bestaan

Liefdevol, maar op den duur wat irritant, wordt de gebiografeerde het hele boek door ‘Marianne’ genoemd - een stijlvorm die, voor zover ik weet, bij een mannelijke hoofdpersoon in een biografie als onmogelijk wordt beschouwd. Stel je voor, in een Heijermans-biografie doorlopend zinnen als: ‘Weer ging er een nieuw stuk van Herman in première’. Of in een Hanlo-biografie: ‘Jan zat in de Koepelgevangenis van Haarlem’, ‘Jan was tevreden met het interview’, enzovoort.

In haar inleiding tracht de biografe Marianne Philips in een literair-historisch kader te plaatsen, maar ook hier is er sprake van een tekort. Breedt Bruyn zet Philips af tegen de andere ‘schrijvende dames’ uit de jaren dertig en suggereert dat zij ten opzichte van hen een gunstige uitzondering was. Daarbij steunt de biografe op Annie Romein-Verschoors Vrouwenspiegel, waaruit zij ten faveure van Philips citeert. Dat Romein-Verschoor in haar proefschrift vooral sociologische (eigenlijk: socialistische) en nauwelijks literaire principes hanteerde, laat Breedt Bruyn onbesproken, waardoor de contemporaine waardering van Philips wat al te ongenuanceerd wordt samengevat.

Tijdloze ogenblikken heeft het effect van een videofilm die versneld wordt afgespeeld. De kijker kan na afloop wel het verhaal in grote lijnen navertellen, maar mist door de snelheid en het ontbreken van gesproken tekst of het te snel verspringen van ondertitels, logische verbanden. Hij blijft zitten met een geschiedenis vol gaten, een verhaal met vraagtekens. En dat frustreert, juist bij dit onderwerp. De verdienste van Breedt Bruyns biografische schets is namelijk dat zij er ook bij de lezer geen twijfel over laat bestaan dat Marianne Philips een interessante vrouw was, wier innerlijke en uiterlijke levenswandel een uitvoerige biografie rechtvaardigen. De grote lijnen van haar leven intrigeren en roepen vragen op waarvan de antwoorden ongetwijfeld de moeite waard zijn.

Dé vraag voor mij is waarom Martje Breedt Bruyn het gecompliceerde leven van Marianne Philips in een zó gecomprimeerde vorm heeft willen presenteren dat zij eigenlijk alleen maar contouren heeft kunnen schetsen. Uit haar boek blijkt dat zij over essentieel materiaal heeft kunnen beschikken. Wat zonde, dat zij zoveel daarvan haar lezers onthouden heeft.

Martje Breedt Bruyn, Tijdloze ogenblikken. Een biografie van Marianne Philips. Stichting Ex Libris/Uitgeverij Prestige, Utrecht, 1998. 110 pagina's. ISBN 9064818061. f 24, 90.