Biografie Bulletin. Jaargang 9

[p. 61]

Carmiggelt in stukjes
Trial and error in onderhoudend ‘levensverhaal’
Joke Linders

Om het werk van een auteur levend te houden kan na zijn overlijden worden besloten tot herdrukken, tot de uitgave van een verzameld werk of tot een biografie. Sylvia Witteman & Thomas van den Bergh deden onlangs een poging om met het ‘levensverhaal’ dat zij publiceerden, het werk van Simon Carmiggelt nieuw leven in te blazen.

De verzorgde uitgave S. Carmiggelt, Een levensverhaal is geen biografie, verklaren de auteurs in hun voorwoord. Zo'n openingsstatement roept allerlei vragen op. Wat brengt iemand ertoe het Nederlandse woord voor biografie te gebruiken als hij of zij geen biografie wil schrijven of geschreven heeft? Is dat te herleiden tot een poging tot ‘reiniging’ van de taal of een poging tot meeliften op de populariteit van het genre? Want als ‘een levensverhaal’ geen biografie is, wat is het dan wel?

Witteman en Van den Bergh vonden daar een antwoord op. ‘Het is een schets van de complexe persoon Carmiggelt, in al zijn afsplitsingen: Carmiggelt als schrijver, als drinker, als schnabbelaar, als gezinshoofd, als minnaar, als anticommunist.’

Uit deze verontschuldiging klinkt een minstens even merkwaardige opvatting van de biografie. Die wordt doorgaans toch geschreven om de gecompliceerde mens achter de schrijver te begrijpen?

Het 150 pagina's tellende boekje is opgebouwd als een verzameling stukjes, cursiefjes misschien wel, over iemand die aardig kon vertellen, nog aardiger kon schrijver en daarom wel de grootvader des vaderlands is genoemd. De ‘echte’ biografie waaraan Henk van Gelder werkt, laat nog even op zich wachten en zal vermoedelijk dikker uitvallen.

Een melancholiek mens

Witteman en Van den Bergh hebben alvast een aanzet willen geven, maar hadden kennelijk geen ‘intiem’ materiaal tot hun beschikking. Althans daar reppen ze niet over. Ook niet over de vraag hoe je zonder dagboeken, brieven en andere persoonlijke documenten ‘de mens Carmiggelt achter de in zijn Kronkels zorgvuldig opgebouwde façade’ vandaan kunt halen. Want dat is wat ze beogen. Wel weten ze te melden dat de beminnelijke grootvader en kattenvriend bij nadere bestudering in het dagelijks leven pessimistisch, hard en cynisch bleek te zijn. ‘De vraag of hier sprake is van twee kanten van één persoonlijkheid, dan wel van een marketingstrategie avant la lettre, laten we in dit boek buiten beschouwing.’

[p. 62]

Omslag eerste druk De rest van je leven, 1979

Het blootleggen van de mens achter het werk is een sympathiek, typisch biografisch streven, dat verkeerd kan uitpakken als bepaalde hypotheses bij voorbaat al terzijde worden geschoven. Op welke manier hebben Witteman en Van den Bergh die ‘blootlegging’ aangepakt? Hun verantwoording voor de gevolgde methode bevat vrijwel uitsluitend negatieve verklaringen. Zo stellen ze dat ‘niet alle lijnen even scherp getrokken zullen worden’; ‘dat er niet is gestreefd naar een uitputtend overzicht van alle gebeurtenissen, feiten en feitjes’; en - ten overvloede - ‘dat de auteurs geen compleetheid pretenderen.’ Tenslotte voeren ze Carmiggelt zelf op als een te nemen horde in het biografische proces, want ‘de schrijver was een gesloten mens die zich zowel in zijn Kronkels als in interviews zelden blootgaf.’

Wat de auteurs aan methodologische mogelijkheden overbleef - het bijeenrapen en samenvoegen van de ‘snippers’ informatie in de hoop dat dat een ‘wat scherper’ portret van Carmiggelt oplevert - is dan nog aardig gelukt. Het beeld van Carmiggelt is completer, veelzijdiger, samenhangender dan wat er tot nu toe in mijn hoofd zat, maar inzicht in zijn complexe persoonlijkheid heb ik niet gekregen. Wat precies maakte de man zo melancholiek als hij er uitzag? Niet de vroegtijdige dood van zijn broer, niet zijn huwelijk, niet zijn veelwijverij, niet zijn succes als auteur, niet zijn drank - want ook die kon hij laten staan. Maar wat dan wel?

Gelijkenis

Boeiend voor iemand zoals ik, die het schrijverschap van een tijdgenoot onderzoekt, zijn de vele overeenkomsten tussen Simon Carmiggelt en Annie M.G. Schmidt. Zo wilde de moeder van Carmiggelt alleen dán met zijn father to be trouwen als hij een betere baan zou zoeken; - de moeder van Schmidt eiste van haar Johan dat hij dominee of dokter zou worden, anders zou ze geen mevrouw kunnen zijn.

Net als Annie Schmidt had Carmiggelt zijn vertelkunst voor een groot deel te danken aan zijn moeder die haar zoons tijdens het wekelijkse bad de inhoud van films op onnavolgbaar beeldende wijze wist na te vertellen.

De kleine Simon was in zijn jeugd een ‘bleek, bang ventje met dunne krulletjes’ dat naar een christelijke school gaat en

[p. 63]

uitgroeit tot een lastige puber. De kleine Annie was een dik, ietwat verlegen meisje dat niet erg gepruimd werd door de boerenkinderen van haar dorp.

Net als Annie Schmidt enige tijd volontair was in de bibliotheek, gaat Simon als vrijwilliger werken bij dagblad Het vaderland. Ook hij zal voor de oorlog rondlopen met het gebroken geweertje op de sociaal-democratische revers. En zelfs in hun werk blijken er overeenkomsten, want zo zeggen de auteurs op pagina 37: ‘Carmiggelt was in staat heel precies de gevoelens die onder de bevolking speelden te peilen en daarop in te spelen.’ En datzelfde geldt voor zijn tegenspeelster: Annie M.G. Schmidt.

Niet dat dergelijke, door mij gesignaleerde overeenkomsten ergens toe dienen, iets verklaren of door de auteurs gebruikt zijn, maar dat geldt ook voor veel van hun observaties. Ze zijn boeiend, interessant, bevredigen soms de nieuwsgierigheid maar leiden slechts een enkele keer tot het gezochte inzicht.

Sommige opmerkingen getuigen van grote naïviteit, zoals ‘Van het brave gebroken geweertje op de sociaal-democratische revers trok Hitler zich bitter weinig aan. Nederland bleef neutraal, en Hitler een Bevriend Staatshoofd, tot het te laat was. In een even symbolische als vergeefse poging om zich te wapenen tegen het naderend fascisme nam Carmiggelt met gering succes, bokslessen.’

Problematisch aan zo'n schets is nu eenmaal dat er feiten en gebeurtenissen met elkaar worden verbonden zonder dat duidelijk is of verantwoord wordt waarom dat zo gebeurt. Dat wreekt zich hier wel heel erg omdat allerlei opmerkingen, uitspraken en verklaringen zonder directe bron in het lopende verhaal zijn opgenomen. Dat maakt het eindresultaat zonder enige twijfel leesbaarder - achter in het boek staat een uitvoerige lijst van mensen met wie gesproken is en van boeken of artikelen die geraadpleegd zijn - maar niet controleerbaar.

Daar waar de bron wel is vermeld, ontstaat meteen meer nuancering en wordt duidelijk waarom iemand iets zegt. Het ongenoegen van Jeanne Roos - ‘Godverdomme wat een rotstreek.’ - over het boek van Renate Rubinstein, is bijvoorbeeld veel beter te begrijpen als je weet dat Jeanne Roos zelf een relatie met Carmiggelt heeft gehad en je bent via huisvriendin Mance Post geïnformeerd over de ‘toffe’ kwaliteiten van Tiny, de vrouw van Carmiggelt.

Over de affaire met Renate Rubinstein die heel Nederland shockeerde, komen we wel iets meer aan de weet maar niet of het beeld dat Rubinstein van hem schetste juist was. Was Carmiggelt werkelijk zo'n womanizer als velen menen? Wat dreef hem steeds maar weer naar andere vrouwen? Had dat iets te maken met zijn eigen huwelijk? Het zijn vragen waarop het duo geen antwoord heeft.

Levensvragen

Carmiggelt, zo wordt wel duidelijk, was iemand die de ars combinatoria uitstekend beheerste. Hij gebruikte het materiaal dat hij op zijn dagelijkse wandelingen en kroegbezoeken tegenkwam en vervormde dat naar zijn eigen beeld en gelijkenis. ‘Schrijven is nooit meer dan de helft van mijn werk geweest. De andere helft is het opdoen van de ervaring die je in een stukje kunt verwerken. Ik ben dan

[p. 64]

ook een wandelaar. Aan een voertuig heb ik niets. Ik moet mensen horen praten.’ Want al manipuleerde hij zijn materiaal naar believen, de basis bleef altijd de dagelijkse werkelijkheid. ‘Ik verzin nooit wat. Ik schrijf op wat ik hoor en meemaak en hooguit verbouw ik het wat.’ Mooie uitspraken, maar tegen wie heeft Carmiggelt die gedaan en wanneer? Was hij toen al beroemd, honderden keren geïnterviewd? Was het een reactie op wat anderen vóór hem hadden gezegd of beweerd? Omdat de auteurs er ons niet over informeren, kunnen we niet weten hoe we dergelijke uitspraken moeten lezen en verstaan.

Waarom is Carmiggelt die zo dol was op toneel en cabaret nooit verder gegaan op dat terrein? Waarom hield hij zo krampachtig vast aan die kleine stukjes, persoonlijke cursiefjes? Omdat hij niet meer of niets anders durfde? Niets anders kon? Voor Vrij Nederland heeft hij toch een tijdje politieke commentaren geleverd? Of levert Carmiggelt het typische voorbeeld van een schrijverschap dat door allerlei omstandigheden of door eigen neuroses niet echt gerijpt is? Allemaal vragen over de mens en schrijver Carmiggelt die de Kronkels kennelijk niet prijs hebben willen geven.

Over dat tevoorschijn halen van de mens vanachter de façade van zijn stukjes, rezen bij het lezen de nodige vragen. Hoe hebben Witteman en Van den Bergh dat eigenlijk aangepakt? Trial en error vrees ik want ze zeggen er verder niets over.

De mens Carmiggelt liet zich moeilijk kennen, zeggen de auteurs in hun voorwoord. Het lezen van het levensverhaal dat zij bij elkaar schreven, brengt die mens niet echt dichterbij. Het boekje levert aardige anekdotes over zijn gewoonten, zijn drankzucht en leesvoorkeuren. Het is verdienstelijk geschreven en levert op gepaste plaatsen aardige gedichten. Maar over het belang van die gedichten, de prosodie ervan, hun plaats in de literatuur ontbreekt elk spoor.

Als Carmiggelt niet zo veel betekend had voor veel mensen, niet zo'n begrip was geweest, had dit levensverhaal nooit het licht kunnen zien. Het is te hopen dat Henk van Gelder wat meer geheimen zal weten te onthullen. Anders is de auteur Carmiggelt toch vlugger verdwenen dan we gedacht hadden toen hij op 30 november 1987 overleed.

Sylvia Witteman & Thomas van den Bergh: S. Carmiggelt. Een levensverhaal, De Arbeiderspers, Amsterdam, 1998.