Biografie Bulletin. Jaargang 9

[p. 46]

‘Soms is het probleem vruchtbaarder dan de oplossing’
De ‘generatie’ als kader voor biografen
Herman Böhl

Zou dat niet mooi zijn: een aan historische gebeurtenissen opgehangen ‘generatie-systeem’ dat de typische eigenschappen van de gebiografeerde niet alleen verklaart en in een historisch kader plaatst, maar zelfs voorspelt. De biograaf kan vervolgens volstaan met het noemen van een algemeen ondergaan noodlot, resulterend in een algemeen gevoelde eigenschap. Zou dat waar kunnen zijn? En zou dat dan wel zo mooi zijn?

Sinds het begin van de jaren tachtig is er onder sociologen, historici en literatuurwetenschappers sprake van een heropleving van de belangstelling voor het begrip ‘generatie’. De Vereniging voor de Geschiedenis van de Twintigste Eeuw (VGTE) nam het generatieprobleem tijdens een congresdag in december 1996 onder de loep, hetgeen resulteerde in een aardige opstellenbundel: Generatiemix; leeftijdsgroepen en cultuur, geredigeerd door Hans Righart, hoogleraar politieke geschiedenis in Utrecht en Paul Luykx, hoofddocent geschiedenis in Nijmegen. Het artikel ‘Onderzoek naar generaties vroeger en nu’ van Henk Becker, emeritus-hoogleraar sociologie aan de Universiteit Utrecht, functioneert als basistekst. Becker omschrijft een generatie als ‘een categorie van tijdgenoten, wier gedrag effecten vertoont van één of meer discontinue veranderingen die zij in haar formatieve periode heeft ondergaan’. Aangrijpende historische processen als oorlog, werkloosheid of onderdrukking zouden dus het gezicht van een generatie bepalen. Dat brengt Becker tot een typologie van een aantal recente generaties: cohorten geboren in de jaren 1910-1930: de vooroorlogse generatie; 1930-1945: de stille generatie; 1946-1955: de protestgeneratie; 1955-1970: de verloren generatie en geboren na 1970: de pragmatische generatie.

Verbonden door de tijd

Op grond van deze typologie leverden wetenschappers als de sociologe Christien Brinkgreve, de docent popmuziekgeschiedenis Lutgard Mutsaers, de historica Anneke Ribberink en de literatuurwetenschapper Wilbert Smulders, beschouwingen over de generatie-problematiek in onder meer het actiewezen, de popmuziek en de letterkunde.

Gaandeweg worden de generaties voorzien van een aantal eigenschappen, voortvloeiend uit de tijd waarin zij ontstonden en in reactie op de voorgaande generatie.

[p. 47]

De vooroorlogse generatie, de jongeren van de jaren veertig, leefde in een wereld van sterke verzuiling. Zij vormde een geslacht van idealisten, gekenmerkt door soberheid, gezagsgetrouwheid en een strenge seksuele moraal. De stille generatie, die opgroeide tijdens de jaren vijftig, heeft het meest de vruchten van de naoorlogse welvaart geplukt, in de vorm van goede inkomens en invloedrijke posities. Zij vormde een pragmatische, sceptische en zelfs cynische groep van leeftijdgenoten. De protestgeneratie bracht de ‘culturele revolutie’ van de jaren zestig en zeventig. Zij geloofde dat het individu vrij is om zijn eigen filosofie, waarden en leefstijl vanaf de grond op te bouwen. De verloren generatie van de jaren tachtig, die is opgezadeld met economische recessie, had weer een ander imago: nuchter en bescheiden. De pragmatische generatie van de jaren negentig vertoont, net als haar directe voorgangster, nuchterheid. Bovendien is zij zakelijk in waarden, normen en verwachtingen. Wat kansen op de arbeidsmarkt betreft, ziet haar toekomst er tamelijk gunstig uit omdat zij in kleine cohorten op de arbeidsmarkt verschijnt.

Kerk en klasse

Voor biografici bieden deze typeringen als contextuele noties hier en daar prikkelende aanknopingspunten, maar met mate. Via zo'n begrippenkader kunnen biografen bijvoorbeeld worden behoed voor de neiging te verzanden in conceptloze anekdotiek. Kenschetsen van historische omslagen vormen hoe dan ook een nuttig instrumentarium om die valkuil te omzeilen. Daarmee is beslist niet gezegd dat Beckers generatie-theorie voor zoete koek geslikt moet worden. Zijn idee om de typering van een bepaalde generatie op te hangen aan ‘geboorten-cohorten’ die zouden gelden voor een hele landsbevolking, is een zwaar generaliserende en daarmee weinig vruchtbare operatie. De constatering dat een mens tijdens zijn jeugd is blootgesteld aan schokkende gebeurtenissen, impliceert nu eenmaal niet vanzelfsprekend dat die jeugdervaring tot iemands dood toe zou moeten doorwerken.

Beter zou het zijn om van de constatering een probleemstelling te maken. Wetenschappers en biografen moeten systematisch nagaan, hoe personen de ‘major events’ uit hun jeugd verwerken en hoe zij de herinnering eraan koesteren. Ook is het belangrijk om uit te zoeken welke personen of groepen zich door historische processen uit hun jeugd ingrijpend lieten beïnvloeden. Het is immers niet waarschijnlijk dat die beïnvloeding voor alle bevolkingsgroepen in gelijke mate zou gelden. Differentiatie van groepen leeftijdsgenoten op grond van zaken als godsdienst of sociale positie is noodzakelijk, vóórdat het begrip ‘generatie’ als theoretisch concept op tafel komt. Bovendien is een uitgesproken subjectieve aanpak van de generatie-problematiek gewenst.

Op dit punt komt - in wisselwerking met de sociologie - de biografica zèlf als hulpmiddel om de hoek kijken. Want op grond van de analyse van grote aantallen individuele levenslopen kan een bepaalde ‘leeftijds-cohort’ strakker omlijnd worden. Dus niet het tijdsbestek van de jeugd als zodanig, maar veeleer gezamenlijk doorgemaakte, concrete ervaringen - zoals politieke acties of een collectief beleefde jeugdcultuur - bestempelen een ‘sociologische groep’ tot een afzonderlijke generatie.