Biografie Bulletin. Jaargang 8

[p. 307]

De noot in de biografie. Voor de één een noodzakelijk kwaad dat - bij voorkeur in een apart deel - ongemoeid kan worden gelaten, door de ander beschouwd als de bouwsteen van het onderzoek, dat het lezen van het volledige werk in principe overbodig maakt. Overigens verschilt de functie - en daarmee de verteerbaarheid - die verschillende biografen aan hun notenapparaat toekennen, zodat er noten zijn die alleen een literatuurverwijzing inhouden maar ook waarin een polemisch onderonsje met andere biografen wordt aangegaan.
Als meest ideale annotatiewijze noemde Jan van der Vegt in Biografie Bulletin 2/98 het scheiden van de notes on sources en de meer lezenswaardige notities, waarbij die laatste als voetnoot worden weergegeven. Op verzoek laten dit maal Gilles Dorleijn en Léon Hanssen hun licht schijnen over de noot, en dan speciaal de noot in de biografie. Zij onderkennen het ‘nootprobleem’, Dorleijn spreekt zelfs van ‘nootmisbruik’, en onafhankelijk van elkaar vestigen beiden hun hoop op de - geautomatiseerde - toekomst.

Een simpele kwestie
Gillis Dorleijn

De kwestie van de noot is simpel. Er zijn maar twee partijen die er moeite mee hebben, de schrijver en de lezer. En het probleem van de laatste is weer geheel op conto van de eerste te zetten. De noot is dus vooral een schrijversprobleem. En daarmee een psychisch probleem, en tenslotte een presentatieprobleem. Het probleem voor de schrijver oplossen, kan ik niet. Wel kan ik zeggen waarom het gaat, in het besef waarschijnlijk een open deur in te trappen.

Het nootprobleem is niet specifiek voor de biografie, maar voor alle teksten die een stand van zaken weergeven, zoals studies en verslagen. De schrijver doet beweringen over die stand van zaken en die beweringen moeten worden verantwoord, dat wil zeggen: beargumenteerd en controleerbaar gemaakt.

Argumentatie en controleerbaarheid - precieze criteria daarvoor zijn afhankelijk van het genre dat men beoefent - dienen in de tekst zelf te worden ingebakken. Soms gaat dat niet - dan helpt zelfs de tussenzin niet meer of de ondertussen-bij-de-burenalinea - en grijpt men naar de noot. (Tussen haakjes kan het ook.)

[p. 308]

Terzijde: ik ken teksten waarin zes of zeven soorten noten worden gebruikt. Behalve verschillende soorten voet- en eindnoten, zijn er de literatuurverwijzingen in de tekst (tussen haakjes), de ‘Aantekeningen’ achteraan een hoofdstuk (‘voor de schooljaren is voornamelijk gebruikgemaakt van X - zie echter ook Y’) en de uit een kleiner corps gezette of anderszins gemarkeerde tekst in de tekst. Subtekst heet zoiets. Spreek uit soeptekst en denk aan minestrone, want dat krijg je dan vaak.

Terug naar de studies en verslagen. Deze teksten zijn er in soorten. Bijvoorbeeld vakwetenschappelijke tegenover populaire (uiteraard op een glijdende schaal). De behoefte aan precieze verantwoording is groter naarmate een tekst meer tot de eerste soort behoort. Een andere indeling, die ook voor de biografie relevant is: bronnenstudies tegenover syntheses. Een sociaal-economisch proefschrift over de melkvoorziening van de stad Amsterdam 1880-1900 eist preciezere verantwoording dan een populair gedenkboek over domo.

Natuurlijk verwachten we van Elsbeth Etty of Jan Fontein, om de twee beste biografen van de laatste jaren te noemen, dat ze hun bronnen verantwoorden. Een citaat, een gegeven, een parafrase van een brief - verantwoorden alsjeblieft, graag - indien van toepassing - met de precieze signatuur; een noot is voor de weergave hiervan het adequate instrument. Maar de Callas-biografie van Arianna Stassinopoulos of de honderd-en-een vie-romancée-achtige biografieën van Henri Troyat hebben een andere gebruikswaarde. Als je geluk hebt noemen dergelijke biografen nog wel de ‘feitenbiografieën’ die ze hebben gebruikt. Meer hoeft ook niet.

Voorlopige conclusie. Noten in een biografie? Ja, indien deze een wetenschappelijke doelstelling heeft en/of indien zij, voor het eerst of opnieuw, de primaire bronnen exploiteert; en dan geen lange betogende noten met argumentatie, maar alleen compacte verwijzingen naar de bronnen. Nee, (of nauwelijks) bij populaire biografieën en levens-beschrijvingen die een synthese geven van al bestaande bronnenstudies. Er zou een aardig biografie te schrijven zijn over Frederik van Eeden; 250 bladzijden, in het Engels. Daar hoeft maar één noot in, een verwijzing naar Fontein deel I en II. Zo simpel is het toch?

Nootmisbruik en remedies

Ik kan er ook niets aan doen dat biografen en andere schrijvers van studies de noot misbruiken. Arme noot, bedoeld als beknopte referentie aan een bron, hoe word je gemarteld. Volgestopt met detailleringen, nuanceringen, tegenwerpingen, excursies, theoretische discussies, vooruitwijzingen, herhalingen, waarschuwingen, bedenkingen en noem maar op. Ik weet het maar al te goed, want ik lees niet alleen biografieën, maar ik schrijf ook wel eens een studie, met noten. Als misbruiker ken ik het probleem van binnen uit. Terwijl ik toch ook weet dat de noot alleen een bronverwijzing mag bevatten. Maar ik probeer mijn leven beteren.

Is het nootprobleem algemeen, toch knelt het extra bij de biografie. Hoe komt dat? Ik denk omdat de biografie een ongenre is. Een studie zonder selectieve

[p. 309]

probleemstelling maar met veel materiaal. Voorouders, peuter- en kleutertijd, schooljaren, puberteit, begin van de carrière, enzovoorts tot en met de dood en dan soms nog het Nachleben. Niet iets om je qua vraagstelling over op te winden. Ik raak aan een bekende en vaak besproken problematiek. Er is geen vraag die voor je selecteert. Dan is het moeilijk je materiaal te schiften. Bovendien is een biograaf niets menselijks vreemd: hij of zij heeft jarenlang archieven doorgespit en schoenendozen of floppies gevuld. Zou hij of zij dan niet proberen zoveel mogelijk daarvan in het boek te krijgen? Och, deze anekdote, zij leidt wel af van de verhaallijn, maar ze is zo aardig... (Hoe meer je van iets weet, hoe aardiger alle details zijn. De biograaf is een collectioneur die alle leden van zijn verzameling even liefheeft.) Hier hebben we dan de psychische kwestie. Ik kan alleen maar zeggen, biograaf wees hard voor je zelf. Kill your darlings! Volg een therapie of neem een strenge doch rechtvaardige redacteur.

Uiteindelijk is dit probleem van de schrijver als gezegd een presentatieprobleem. Wie goed schrijft - dat is ook: hecht componeert, helder ordent, creatief vormgeeft - weet te integreren in zijn of haar verhaal, wat bij anderen een overladen noot wordt. Geen minestrone, maar een romige velouté zonder klontjes. De noot uitbouwen tot tekst en inlijven in de tekst zodat de lezer er geen barst meer van ziet, dat is de kunst. Elsbeth Etty doet het in haar Henriette Roland Holst-biografie op meesterlijke wijze, zonder het strijkijzer al te heet op de plooien te zetten. Daar heb ik grote bewondering voor.

Hoop

Er gloort hoop voor de notenzieke biograaf. Internet. Digitaliseer al je materiaal: teksten, afbeeldingen, geluidsopnamen. Zet je biografie - de tekst van je boek - op het net en verbindt elementen eruit via hyperlinks met je materiaal en met je aantekeningen daarbij. De noot wordt van subtekst hoofdtekst als de lezer dat wil. Alles kan even belangrijk worden. De lezer die hiervan duizelt beperkt zich tot de boekversie. Met noten. Waarin alleen bronverwijzingen. Iedereen tevreden.

Gillis Dorleijn is als hoogleraar verbonden aan de vakgroep Moderne Nederlandse Letterkunde van de Rijksuniversiteit Groningen.