Biografie Bulletin. Jaargang 8

[p. 310]

Synaptische contacten
door Léon Hanssen

Een boek geeft zich het snelst prijs in zijn notenapparaat. Dit is daarom een herkenbaar beeld: de nieuwsgierige lezer die zich in de boekwinkel een eerste indruk van een nieuwe of onbekende publicatie vormt door achterin een boek te gaan bladeren. Snuffelen in de annotatie. Het is als het ware de onderwatertekst waar het betoog op steunt, in de bewijsvoering, in de stilistiek en wat dies meer zij. En vaak ook snuffelt die nieuwsgierige lezer, vermits zelf een publicist, gedreven door die ene brandende vraag - word ik wel genoemd, sta ik zelf ook onder water? Een glimlach of een pijnlijk samentrekken van de kaken geeft spoedig het antwoord.

Een noot verwijst naar een zegsman, een getuige, een bron die een bepaalde uitspraak legitimeert. Daarom wemelt het in traditionele geesteswetenschappelijke teksten vaak van de noten. Zij scheppen een aura van betrouwbaarheid. Zo heeft uiteindelijk heel de positivistische wetenschapscultuur van de negentiende eeuw, menen althans haar latere critici, zichzelf begraven onder een modderige stroom van annotaties, in de overtuiging de waarheid te dienen en niets dan de waarheid. Maar nog steeds is het notenapparaat de graadmeter bij uitstek van wetenschappelijk succes. Wie het hoogst scoort op de citation index, bezet de troon in wetenschapsland.

Een noot bevat ook de uitleg van een raadsel, geeft de oplossing van een probleem in de tekst. In het beste geval gaat het notenapparaat een adembenemend vraag-en-antwoordspel aan met de hoofdtekst. En met andere publicaties waaraan de annotatie refereert, geschriften die zelf weer de onderwatertekst van het notenapparaat vormen. Ooit begon de wereld met één boek en ooit eindigt de wereld in één noot (die vanzelfsprekend, op volstrekt afdoende wijze, naar die eerste tekst verwijst).

De feiten

De biografie is vanwege haar dubieuze positie tussen of boven wetenschap en literatuur typisch een genre waarin bij wijze van spreken elke zin om een noot vraagt. Een leven kan men op talloze manieren opschrijven en uitleggen. De feiten, voor zover aanwezig, zijn manipuleerbaar op de verraderlijkste wijze. Elke uitspraak roept om verificatie. Een eindnoot is, zo gezien, de paraaf die men zich van een andere autoriteit heeft weten te verschaffen. Annoteren is daarom ook autoriteit erkennen en kan bij gulle toepassing het karakter van een (valse) bescheidenheidscultus krijgen. Maar wie veel noten geeft, geeft tegelijkertijd blijk

[p. 311]

van onzekerheid en zelfs radeloosheid: men legt het gezag van zijn uitspraken in andermans handen. Uiteindelijk brengt men een boek voort met een waterhoofd (waarmee de beeldspraak onbedoeld honderdtachtig graden is omgedraaid - ofschoon het niet zo'n gekke voorstelling is het notenapparaat als de eigenlijke hoofdtekst te beschouwen). Ik hoorde eens van een ambitieuze historicus die geen artikel laat verschijnen zonder daaraan tenminste honderd noten te plakken. Pas dan krijgt het status en gewicht. Een groot notenapparaat geeft het air van geleerdheid.

Noten hebben zodoende van alles te maken met problemen van wettiging en autoriteit, maar ook met het spel van delegeren en (door)verwijzen en discussiëren (het notenapparaat is de kleine arena waarin vele duels worden beslecht, om zo te zeggen de afdroogplek van de academische werkplaats). Om al die redenen kan ik zelden genoeg krijgen van dit gesystematiseerde spel van macht en onmacht, schoolmeesterachtig genummerd als het is van een tot honderd en vaak ook nog gelardeerd met asterisken en andere symbolen uit de letterbak. Wat mij betreft mag elke biografie vergezeld gaan van een apart deel met uitsluitend annotatie, commentaar, registers enzovoorts (een apart deel is trouwens handig ook), dat men voor hetzelfde geld onaangeroerd in de kast kan laten staan.

Curiositeit

Maar het zal binnen niet al te lange tijd met dit hele notencircus allemaal gedaan zijn. Zoals ook de biografie in de gedaante waarin wij haar thans nog kennen weldra wellicht een curiositeit uit het verleden zal zijn. De levensbeschrijving in haar huidige vorm, waarin de held(in) (wat is het inmiddels een nostalgische term geworden!) op één identiteit, één beeld wordt vastgelegd, kan, als replica van de negentiende-eeuwse realistische roman en opgesierd met verscheidene wetenschapsidealen uit de trommel van het Positivisme (veel feiten, veel noten, veel waarheid), onmogelijk nog veel langer voldoen aan de nieuwe mens- en wereldbeelden die tegenwoordig in de maak zijn. De biografie van de eenentwintigste eeuw zal gekenmerkt worden door interactiviteit, door een absoluut open karakter, door het creatieve raadsel, door het in de vorm ingebouwde element van de verwachting van het onverwachte (niet langer een tragische maar een spelende structuur). Kortom, door een huiveringwekkende levensechtheid.

De tekst - niet langer gepresenteerd in een boek natuurlijk, maar in een multimediale vorm - zal allerlei synaptische contactmogelijkheden kennen, die in hun functioneren nog slechts in de verte vergelijkbaar zijn met het huidige notenapparaat. ‘Klik’ een noot aan en je krijgt het betreffende document haarscherp voor ogen; klik een naam aan en je treedt in een nieuw levensverhaal, je hoort de stemmen en de klanken, ziet de beelden, je schrijdt mee voorwaarts in een steeds wisselende levenswerkelijkheid, waarin je als lezer zelf een beslissende rol speelt. De geschiedenis heeft een open karakter, is een proces van worden en niet van zijn, zeggen de historici sedert enige generaties: elke gerealiseerde mogelijkheid had ook anders kunnen lopen en is mede beïnvloed door de mogelijkheden die niet verwerkelijkt zijn. Welnu, die

[p. 312]

ternauwernood beheersbare, chaotische dynamiek van determinisme en indeterminisme zal zijn beslag krijgen in een tekst die werkelijker wordt dan de geschiedenis ooit was. De tekst wordt de realiteit zelve, wordt tot een verschrikkelijk concrete hyperfictie. Heel het mechanische karakter dat de noot thans nog bezit, wordt ingeruild voor een hyperactieve associatieve functie waardoor de ‘lezer’ als het ware de tekst wordt binnen gezogen.

Ergens aan de basis van die superdynamische synaptische structuur zal wellicht nog het ‘platte’ levensverhaal staan, dat de biograaf, een fossiele figuur uit het tijdperk van het geloof in de (dupliceerbaarheid van de) historie, heeft gereconstrueerd op basis van feiten en kennis, zoals hij reeds eeuwen lang heeft gedaan. Maar bij elke noot, bij elke crux in het relaas, gaan de dobbelstenen rollen en brengen een nieuw verloop, een andere werkelijkheid in het vooruitzicht. Ook de dood, die thans nog als een onafwendbaar fatum over elk levensverhaal regeert, zal voortaan niet méér zijn dan een armzalige voetnoot in een narratio. Al hetzelfde van het oorspronkelijke geleefde leven keert weliswaar terug, maar niet langer in de vorm van een duplicaat, doch in de oorspronkelijke vorm van ‘hetzelfde’: als het verschillende, het vele en het wordende. De noot, nu nog een stom verwijzingsteken, krijgt de functie van het activeren van de historische sensatie; het notenapparaat wordt de verbindende structuur met de verleden werkelijkheid zelf. Elke annotatie zal de belofte in zich dragen van een nieuw onbekend contact. En de lezer, die daarnet nog in de winkel achterin een biografie aan het bladeren was, kan elk moment plotseling verdwenen zijn. Opgeslorpt door een eindnoot.

Léon Hanssen is verbonden aan de Katholieke Universiteit Brabant en werkt aan een biografie van Menno ter Braak.