Biografie Bulletin. Jaargang 8

[p. 263]

Colijns waarheid
De noodzaak van debunking en double-checking
Herman Langeveld

De meest kwalijke eigenschap van Colijn, zijn hardheid (‘die hem mensenlevens licht deed tellen’), is - excuus voor de dubbelzinnigheid - doodgeschreven en doodgepraat. Uit biografisch oogpunt is een ander onderwerp minstens zo interessant: Colijns vrijmoedige omgang met de waarheid over zijn leven. Het gaat hier om een hoofdpersoon die zijn tijdgenoten, en daarmee toekomstige biografen, op het verkeerde been zette door zijn eigen leven bij te kleuren in de door hem gewenste tinten.

In de verslaggeving van de oorlog tegen Lombok in 1894 treffen we een eerste voorbeeld aan. Aan zijn ouders schreef hij, dat hij bij de bestorming van Tjakra Negara als tweede luitenant het commando gevoerd had, als vervanger van de reguliere compagniescommandant, kapitein Van den Ende, die door ziekte verhinderd zou zijn geweest. Andere bronnen tonen echter onweerlegbaar aan, dat kapitein Van den Ende wèl aan de bestorming van Tjakra Negara heeft deelgenomen en dat Colijn dus zijn aandeel in de gevechten in een brief aan zijn ouders als aanzienlijk belangrijker voorgesteld heeft dan deze in werkelijkheid was. Anders gezegd: met dit verhaal heeft Colijn de eerste mythe over zijn grote daden in het leven geroepen - het zou niet de laatste zijn.

Een volgend voorbeeld is te vinden in een brief die Colijn in 1912 stuurde aan de bejaarde antirevolutionaire partijleider Abraham Kuyper. Hij deed dit om Kuyper te bedanken voor de pseudo-Middelnederlandse Rijmkroniek van Klaas Kolijn, die Kuyper hem ten geschenke had gegeven. Hij werd daardoor als het ware uitgedaagd om iets over zijn voorgeslacht te zeggen, maar wat hij daarover meedeelde kan de toets der kritiek niet doorstaan. Colijn schreef Kuyper dat hij afstamde van de Amsterdamse burgemeester Pieter Colijn, die in 1535 bij de opstand van de Wederdopers in Amsterdam het leven had gelaten; van hem was de spreuk Christus mea petra afkomstig, die Colijn tot de zijne had gemaakt. In werkelijkheid stamde Colijn af van boeren uit het Land van Heusden en Altena. Waarschijnlijk tot zijn grote spijt bleek het, ondanks genealogische onderzoekingen, niet mogelijk een verbinding te leggen tussen deze Colijn en regenten van Hollandse steden met diezelfde naam. Ook hier doet Colijn zich dus kennen als iemand die er geen been in zag zichzelf groter voor te doen dan hij in werkelijkheid was.

[p. 264]

Abraham Kuyper, karikatuur door Albert Hahn

Postume versies

Abraham Kuyper was een van de drie figuren die als mentor van Colijn beschouwd kunnen worden; de anderen zijn generaal J.B. van Heutsz en Henry Deterding, de ongekroonde koning van de Koninklijke/Shell. Colijn maakte kennis met Kuyper toen hij in 1904 voor het eerst sinds 1893 terugkeerde naar Nederland. Hij was op dat moment adjudant van Van Heutsz, gouverneur van Atjeh, die naar Nederland ontboden werd voor overleg over zijn benoeming tot Gouverneur-Generaal. Kuyper was op dat moment minister van Binnenlandse Zaken en minister-president. Uit de tijd zelf is geen verslag van dit gesprek bewaard gebleven; het enige verslag dat we ervan hebben dateert uit 1937 toen Colijn, ter gelegenheid van de honderdste geboortedag van Kuyper, zijn herinneringen aan de antirevolutionaire voorman op schrift stelde. Kuyper was toen al zeventien jaar dood en Colijn meende zich wel enige vrijmoedigheid te kunnen permitteren.

Nadat Kuyper eerst over zijn favoriete vrije tijdsbesteding, het bergwandelen, gesproken had, zou Colijn het gesprek op Indië hebben gebracht. Aan het slot zou een enigszins pijnlijk moment zijn ontstaan, toen Kuyper Colijn op de man af gevraagd had wat hij vond van de koloniale paragraaf in het antirevolutionaire beginselprogram, en van Kuypers uit 1878 daterende toelichting daarop, opgenomen in Ons Program. Colijn zou er eerste omheen gedraaid hebben, maar toen Kuyper aandrong, zou hij hebben geantwoord: ‘Als u een prijsvraag uitschrijft waarbij, in gelijk aantal pagina's, het grootst aantal onbruikbare aanbevelingen voorkomt, dan maakt “Ons Program” een goede kans een bekroning te ontvangen.’ Biedt Colijns verslag uit 1937 een betrouwbaar relaas van het gesprek tussen hem en Kuyper uit 1904, of speelde Colijns neiging de werkelijkheid bij te kleuren hem opnieuw parten? Ander contemporain bronnenmateriaal, dat wil zeggen uit 1903-1904, biedt een mogelijk antwoord op deze vraag. In die jaren was Colijn in Indië medewerker van De Getuige. Christelijk Weekblad voor Nederlandsch Oost-lndië. In zijn bijdragen aan dit blad over diverse onderwerpen van koloniale politiek had hij steeds het antirevolutionaire beginselprogram en meestal ook Kuypers toelichting daarop als uitgangspunt van zijn beschouwing

[p. 265]

genomen. Over het algemeen had hij zich uitgesproken positief over Ons Program uitgelaten; slechts een enkele maal had hij op onderdelen enige detailkritiek laten horen. Omdat aan het bronnenmateriaal uit 1903-1904 meer waarde moet worden toegekend voor Colijns werkelijke houding dan aan wat hij in 1937 daarover schreef, moet de conclusie luiden dat Colijn in zijn artikel uit 1937 de werkelijkheid geweld aandeed. Anders gezegd: met deze lezing creëerde Colijn opnieuw een mythe over zichzelf, namelijk die van de betrekkelijk jonge, politiek onervaren officier, die de op het toppunt van zijn macht staande minister-president onverbloemd de waarheid had gezegd en hem op de tekortkomingen in zijn werk had gewezen.

Colijns bijkleuring van zijn eerste ontmoeting met Kuyper heeft mij op de gedachte gebracht dat ook zijn verslag van zijn eerste ontmoeting met Van Heutsz met een flinke korrel zout genomen zou moeten worden. Opnieuw is het van belang te letten op het tijdstip van publicatie: 1924, kort na het overlijden van generaal Van Heutsz in datzelfde jaar. Het risico dat Colijn openlijk gecorrigeerd zou worden bestond niet meer. In een tijdschrift-artikel, getiteld ‘Generaal Van Heutsz’, beschreef Colijn de eerste ontmoeting tussen hemzelf, een nog vrij naamloos luitenant, en de toen reeds gelauwerde luitenant-kolonel. Colijn plaatste de ontmoeting in Atjeh; hij noemde geen jaartal, maar als een dergelijke ontmoeting heeft plaats gevonden, moet dat in 1896 of 1897 zijn geweest. Van Heutsz zou voor de vervulling van een bepaalde functie op Colijn zijn geattendeerd, maar daarop in eerste instantie niet zijn ingegaan. ‘Ik weet alleen van hem dat hij bidt, maar niet dat hij ook vechten kan. En de laatsten heb ik nodig,’ zou van Heutsz bij deze gelegenheid gezegd hebben. Toen Colijn enkele dagen later onder persoonlijk bevel van Van Heutsz aan een militaire actie had deelgenomen, gaf deze dadelijk toe van mening te zijn veranderd. ‘Nu ik zie dat ge het werken met het bidden vereenigt, kan ik u gebruiken.’ Aldus, in de lezing van Colijn van zo'n kleine dertig jaar later, de woorden van Van Heutsz.

Dansen en kaarten

Anders dan in het geval van de ontmoeting met Kuyper ontbreekt hier het contemporaine materiaal, waarmee aangetoond zou kunnen worden dat Colijns verslag niet klopt. Anderzijds ben ik in de literatuur over de Atjeh-oorlog geen militaire actie uit 1896-1897 tegengekomen, waaraan zowel Van Heutsz als Colijn deelgenomen hebben. Ik neig er dan ook toe, ook dit verhaal als apocrief te beschouwen. Datzelfde geldt voor het verslag van de wijze waarop Colijn in 1901 adjudant van Van Heutsz zou zijn geworden, door Colijn in hetzelfde artikel opgenomen. Colijn had de aandacht van de gouverneur van Atjeh getrokken, en deze verzocht hem nu zijn adjudant te worden. Colijn schrijft: ‘Ik achtte mij om sociale redenen voor dien post niet zeer geschikt. Dansen en kaarten deed ik niet en de generaal zocht op zijn tochten nog wel eens verstrooiing in het kaartspel; terwijl, naar Indischen trant, bij partijen ten Gouvernementshuize, vaak gedanst werd.’ Per kerende post zou Van Heutsz geantwoord hebben: ‘Niet ter zake dienend; het lag niet in mijn voornemen U

[p. 266]

J.B. van Heutsz, getekend door een onbekende

voor bevordering bij keuze voor te dragen wegens bedrevenheid in dans of kaartspel.’ In zijn necrologie van Van Heutsz wekt Colijn de indruk dat het hierbij om een briefwisseling tussen de gouverneur van Atjeh en hemzelf gaat. Echter, noch in zijn eigen archief, noch in dat van Van Heutsz zijn deze brieven terug te vinden. Het heeft er dus alle schijn van dat we ook bij wat Colijn schrijft over zijn eerste contact met Van Heutsz te doen hebben met bewust door hemzelf in het leven geroepen mythen. In dit geval zou het gaan om de mythe van de christelijke officier, die van zijn geloof geen geheim had gemaakt, hoewel hij kon weten dat dit hem geen voordeel zou opleveren bij de ongelovige Van Heutsz; niettemin had deze hem tot zijn adjudant benoemd, zodat Colijn wel over zeer bijzondere kwaliteiten moest beschikken.

Deze mythevorming over zijn eigen leven op basis van bijkleuring van de werkelijkheid moet kenmerkend voor Colijn worden geacht. Het stelt zijn biograaf voor de taak zoveel mogelijk zijn eigen uitlatingen over zijn vroegere leven te controleren met behulp van contemporain bronnenmateriaal. Nu is dat onder biografen naar ik aanneem geen ongebruikelijke methode, en er zou dus misschien geen reden zijn hierop zo'n sterke nadrukte leggen, als niet eerdere biografieën van Colijn hadden laten zien, hoe hardnekkig deze mythen kunnen zijn. Kennelijk bestond er een bepaalde psychologische drempel, die eerst overschreden moest worden voordat deze minder fraaie eigenschap van Colijn zichtbaar kon worden. In het tweede deel van de Colijn-biografie, dat pas over een aantal jaar zal verschijnen, verwacht ik nieuwe voorbeelden te kunnen geven van Colijns vrijmoedige omgang met de waarheid over zijn leven.

Herman Langeveld is de schrijver van Dit leven van krachtig handelen, Hendrik Colijn 1869-1944 (Amsterdam 1998). Hij is verbonden aan de vakgroep Nieuwe Geschiedenis van de Vrije Universiteit.