Biografie Bulletin. Jaargang 8

[p. 257]

Opportunisme zonder pardon
Het algemeen belang van Colijn
Herman de Liagre Böhl

Hendrikus Colijn was voor geen kleintje vervaard. In augustus 1909, tijdens de laatste dienstreis die hij maakte door de buitengewesten van Nederlands-Indië, sloeg zijn schip op de rotsen voor het eiland Soembawa. Via een tros konden de opvarenden het schip verlaten en de wal bereiken. Het was Colijn die op zoek ging naar een kampong. Toen de bemanning en de overige passagiers waren ondergebracht, trok hij er met vier matrozen op uit om te proberen de Nederlandse bestuurspost in Teliwang te bereiken, wat hem ook lukte na zes dagen lopen. Het verhaal is kenmerkend voor de leidersrol die Colijn automatisch op zich nam.

Deze anekdote is te vinden in de voortreffelijk gedocumenteerde biografie van de VU-historicus Herman Langeveld Dit leven van krachtig handelen. Hendrikus Colijn 1869-1944; deel I. (Uitgeverij Balans 1998, 480 pagina's) dat Colijns leven tot 1933 behandelt. Nederlands grootste staatsman uit het interbellum baande zich net zo onvervaard een weg door de jungle als door bedrijfsleven en de politiek. Daarbij volgde hij een stratosferische carrière die hem van totale onbeduidendheid tot de allerhoogste machtsposities bracht.

Het begon allemaal met een mislukking: als simpele boerenzoon uit de Haarlemmermeer faalde hij op de onderwijzersopleiding. Maar daarna was hij niet meer te stuiten. Hij meldde zich als beroepsmilitair en klom op van gewoon soldaat tot Indisch officier. Tussen zijn 26ste en zijn 36ste levensjaar maakte hij de grote sprong: hij promoveerde van luitenant tot adjudant van de Indische gouverneur-generaal J.B. van Heutsz. Vervolgens werd hij, in 1910, de eerste Nederlandse minister van Oorlog sinds mensenheugenis die zijn opleiding tot officier niet aan de Koninklijke Militaire Academie of de Hogere Krijgsschool had genoten. Vanaf 1913 tot in de jaren dertig was hij achtereenvolgens: directeur bij de Koninklijke/Shell, voorzitter van de antirevolutionaire Tweede Kamerfractie en minister-president. Als leider van vijf ministeries drukte hij zijn stempel op het interbellum.

Van deze doordouwer levert Langeveld een scherp portret, dat soms waarderend is, maar meestal ontluisterend. Aan de creditzijde plaatst hij zijn ambitie: door hard te werken wist Colijn de top te bereiken. Daarbij schrok hij er niet voor terug om werk aan te pakken dat hem niet

[p. 258]

Hendrik Colijn, getekend door Willem van Schaik in 1937

[p. 259]

zinde. Tot het parlementaire werk voelde hij zich weinig aangetrokken, maar hij zette zich daarvoor in, omdat hij besefte dat in Nederland de uiteindelijke macht slechts langs die weg was te bereiken. Hiernaast toont Langeveld respect - zonder overigens Colijns visie te delen - voor diens rechtlijnigheid in de politiek. Op het terrein van de sociaal-economische politiek ging het Colijn om de noodzaak van een sluitende begroting, terwijl in zijn koloniaal-politieke denken het motief ‘Indië verloren, rampspoed geboren’ voorop stond.

Aan de debetzijde van de biografie komen Colijns zelfoverschatting, zijn meedogenloze hardheid en vooral zijn opportunisme. Van ijdelheid gaf Colijn blijk aan het einde van de Eerste Wereldoorlog. Hij meende toen betrokken te zijn bij vredesonderhandelingen tussen Groot-Brittannië en Duitsland. In werkelijkheid gebruikten de Britten hem als pion in hun schaakspel, waarbij propaganda en tegenpropaganda als wapen werden gehanteerd, en hij slechts als oorlogscommentator en dus bepaald niet als vredesonderhandelaar betrokken werd.

Van zijn genadeloosheid, die hem - volgens een formulering van Langeveld - ‘mensenlevens licht deed tellen’, leveren de ‘Lombok-feiten’ uit 1894 het meest sprekende voorbeeld. Wat dat betreft krijgt de lezer onmiddellijk de volle lading, want het boek brengt al na dertig pagina's de onthullingen over het doden van vrouwen en kinderen die om genade smeekten. Het was namelijk Colijns eerste publieke daad. Overigens ging het hier niet om een eenmalige ontsporing in de hitte van de strijd, maar om een wezenlijke kant van zijn persoonlijkheid. Dat blijkt uit de manier waarop Colijn zelf dit optreden in diverse publicaties motiveerde. Het nemen van wraak zonder genade beschouwde hij als gerechtvaardigd bij de inbezitneming van de Indische buitengewesten: ‘Geen gezeur! In den oorlog houdt menschlievendheid op. Kort recht, goed recht!’.

Beschuldigd

Uit gereformeerde hoek is op Langevelds onthullingen gereageerd met de stelling dat de hedendaagse moraal in termen van oorlogsmisdaden niet zou gelden in de periode waarin Colijn en zijn manschappen hebben gemoord. Maar het is duidelijk dat de ar-getrouwen Langevelds boek nog niet hadden gelezen toen zij hun defensieve stelling betrokken. Want de biograaf geeft markante voorbeelden van het tegendeel: al in de vorige eeuw werd Colijns hardvochtige optreden scherp veroordeeld, niet alleen in vredelievende kringen, maar ook binnen de gelederen van het Nederlandse leger dat in Indië vocht.

Wie het niet wil geloven, moet Langevelds boeiende relaas lezen waarin de Nederlandse regering geconfronteerd wordt met ernstige beschuldigingen over de wreedheden die in de Atjeh-oorlog waren begaan. Die beschuldigingen waren afkomstig van de infanteriekapitein van het Indische leger J.J.B. Fanoy. Interessant is vooral diens rapportage van een vergadering van officieren van het knil die in 1902 op Atjeh plaatsvond: ‘Unaniem erkende men dat er nog altijd op ontzettende wijze door ons wordt huisgehouden, zich uitende in het afmaken van gewonden, dooden van gevangenen, neerschieten van ongewapenden...’.

[p. 260]

Fanoy had tijdens de vergadering de vraag gesteld, hoe iemand als Colijn - die niet aanwezig was - als christen een dergelijk optreden kon verdedigen. Daarop kreeg hij het antwoord dat Colijns godsdienst wel erg rekbaar was: ‘Niemand kon Colijns beweerd Christelijk geloof in overeenstemming brengen met zijn daden. Hij wordt als een van de ergste Atjeh-afmakers genoemd.’

Fanoy had zijn beschuldigingen in de vorm van een nota toegestuurd aan de Minister van Koloniën. Dat maakte indruk en de minister riep Gouverneur Generaal Van Heutsz ter verantwoording. Die vroeg aan zijn adjudant, Colijn, om vertrouwelijk advies. De interne notitie die Colijn schreef om de aanval van Fanoy te pareren, is door Langeveld opgediept uit het Archief van het Ministerie van Koloniën. Dit verweerschrift vormt een belangrijk document, omdat het Colijns houding tegenover de oorlogvoering in Indië volkomen duidelijk maakt.

Colijn ontkende Fanoy's beschuldigingen namelijk niet. Hij gaf toe: inderdaad werden er veel vrouwen, kinderen en ook gewonde tegenstanders afgemaakt. Dat dit gebeurde, zou samenhangen met het wezen van de guerrilla, die beheerst werd door het element van verrassing. Colijn koos dus voor een staalharde lijn in de trant van ‘waar gehakt wordt vallen spaanders’ en wist daarmee indruk te maken op zijn superieuren. Langeveld plaatst hierbij de kanttekening - niet in de biografie maar in een interview [de Volkskrant 16 april 1998] - dat de moordpartij op Lombok zich juist niet in het kader van een guerrilla afspeelde, maar bij de verovering van een stad. Daarbij was er wel degelijk de mogelijkheid geweest om gewonde tegenstanders af te voeren en, als men dat had gewild, ook krijgsgevangenen, vrouwen en kinderen. Overtuigend belicht de biograaf keer op keer Colijns opportunisme. Zonder pardon vermengde de grote staatsman zijn verantwoordelijkheden als bestuurder met zijn belangen als zakenman. Ook hiervoor had hij zijn motivatie paraat: wat goed was voor de Koninklijke/Shell, was goed voor heel Nederland. Van de vele voorbeelden is Colijns optreden tijdens de kabinetsformatie van 1918 wel de aardigste. Hij wilde het minister-presidentschap op zich nemen, maar was daartoe uitsluitend bereid, wanneer hij die functie kon blijven combineren met zijn directeurschap bij de Koninklijke/Shell. Koningin Wilhelmina, bij wie hij het prestige had van ‘sterke man in de politiek’, vond het een uitstekend plan. Gelukkig wisten enkele wijze staatslieden de zaak tijdig af te blazen.

Historiografisch commentaar

Een groot man valt van zijn voetstuk in een boek dat grotendeels leest als een trein. Grotendeels - want ondanks alle lof moet ik twee opmerkingen kwijt. Allereerst komt de hoeveelheid plaatsen waar Langeveld uitspraken over Colijn uit de secundaire literatuur opvoert, mij overdadig voor. In totaal telde ik 52 van zulke plekken, die telkens gevolgd worden door - soms zeer uitgebreide - commentaren. Waarom heeft Langeveld de historiografie zo uitvoerig aan het woord gelaten? In zijn Inleiding laat hij enigszins blijken wat hem daartoe bewogen heeft: ‘Een belangrijke doelstelling van deze biografie is Colijns standbeeld te ont-

[p. 261]

doen van de talrijke mythen die daarop zijn aangekoekt.’ Debunking is Langevelds streven en daarom moeten de mythen die vanuit geschiedschrijving zijn overgeleverd, worden aangepakt. Het is duidelijk dat hij in deze opzet is geslaagd. Want door het boek heen wordt de gereformeerd-verzuilde pluimstrijkerij overtuigend aangepakt.

Vooral F.C. Gerretson met zijn driedelige Geschiedenis der ‘Koninklijke’ (verschenen tussen 1932 en 1941) en G. Puchinger met zijn magnum opus Colijn en het einde van de coalitie (verschenen tussen 1968 en 1993) moeten het bezuren. Wanneer Gerretson betoogt dat Colijn zich ervan bewust was dat hij in een belangenconflict verkeerde als partijleider èn als directeur van de Koninklijke/Shell, brengt Langeveld daar op grond van uitvoerig bronnenonderzoek - alleen al het archief van Colijn zelf dat bewaard wordt bij het Historisch Documentatiecentrum voor het Nederlands Protestantisme, heeft een omvang van bijna zeventig strekkende meter - tegenin dat die hele verstrengeling van machtsposities hem niets kon schelen. Colijn meende in persona het algemeen belang te representeren.

Korte metten maakt Langeveld ook met Puchingers bewering dat ‘...Colijn het tegendeel bezat van een kapitalistische mentaliteit’. Puchinger onderbouwde die uitspraak met het argument dat Colijn ‘...vergeleken met wat hij verdiende, buitensporig veel zou hebben weggeschonken’. Alweer met de bronnen achter de hand toont Langeveld aan dat Colijn dankzij het oliekapitaal astronomische geldsommen heeft verdiend en dat zijn schenkingen beslist niet ‘buitensporig’ waren. Bovendien handelde hij, voorzover hij geld uitdeelde, opportunistisch: hij schiep zichzelf een clientèle.

Langevelds historiografische kanttekeningen zijn niet uitsluitend gericht op het ontmaskeren van fraaie beeldvorming. Ook de kritische geschiedschrijving, afkomstig uit een linkse of een neutraal-liberale hoek, heeft hij aangepakt. Zo typeert Paul van 't Veer in zijn geschiedenis van de Atjeh-oorlog (1969) de door Colijn contra Fanoy's beschuldigingen geschreven nota als ‘een meesterwerkje van nietszeggendheid’. Langeveld bestrijdt dat met de stelling dat Colijn knap werk afleverde, want hij wist met een realistische en keiharde redenering indruk te maken op zijn superieuren. Ook de constatering van diverse historici - Kossmann, Bank/Vos en Beunders - dat Colijn tijdens de Eerste Wereldoorlog pro-Brits zou zijn geweest, geeft Langeveld aanleiding zijn personage te rehabiliteren: Colijn was terdege neutraal. Bij deze negatieve historiografie over Colijn is allicht minder sprake van mythevorming. Debunking is in dit geval dan ook niet aan de orde. Eerder heeft Langeveld zich hier op het pad begeven van spitsvondigheden: kritische kanttekeningen van vakbroeders worden voorzien van streng commentaar.

Hiernaast biedt de biografie nog een derde soort historiografisch commentaar. Daarin worden historici niet zozeer opgevoerd om te bestrijden, maar als gezaghebbende deskundigen. De lezer stuit bijvoorbeeld op een reeks verstandige statements die gepubliceerd zijn in de onlangs verschenen studie Colijn. Bouwstenen voor een biografie (Kampen 1994). Deze bundel opstellen is door Langeveld zelf geredigeerd. Bovendien

[p. 262]

zijn er zo'n tien uitspraken van Gerretson, Puchinger en andere gereformeerden die worden beaamd. Dat gaat in de trant van: volgens Puchinger was Colijn een zeer machtig politicus geworden - waarvan acte. Al die commentaren bij elkaar zijn teveel van het goede. Een groot deel ervan had, wat mij betreft, beter naar de noten gekund.

Een ander minpunt betreft de benadering van Colijns persoonlijkheid. Over diens psychologische ontwikkeling, zijn gevoelsleven, zijn omgang met familie en vrienden, kortom het micro-niveau van de biografica, verneemt de lezer nauwelijks iets. Langeveld erkent die beperking zelf: hij verdedigt zich met het argument dat hij concrete gegevens miste en dat hij geweigerd heeft te speculeren.

Maar ontbraken de bronnen hem werkelijk in die mate? Uit de brokstukken die zijn geciteerd vanuit Colijns brieven aan zijn vrouw, valt beslist méér te halen, bijvoorbeeld op het gebied van seksualiteit, zonder dat de biograaf in speculatie zou zijn vervallen. Ook is Langeveld te terughoudend bij het analyseren en duiden van de geloofscrisis die Colijn als adolescent beleefde. Dat is spijtig omdat de lezer nu geen zicht heeft op de mentale achtergronden van de carrièresprong die hij kort na die geloofscrisis maakte. Waar haalde hij zijn zelfvertrouwen vandaan? Toch niet alleen uit zijn geloof? Waarom mislukte hij als onderwijzer, terwijl hij vervolgens als beroepsofficier 's avonds en 's nachts voortdurend achter de boeken zat? Misschien wil Langeveld in zijn tweede deel een antwoord op die vragen geven.