Biografie Bulletin. Jaargang 8

[p. 255]

Een principeloos schrijverschap
Het uiterste aan begrip voor Jacques van Tol
Henk van Gelder

Een biografie schrijven kan niet zonder dat de biograaf het alleruiterste aan inlevingsvermogen ten beste geeft. Juist als het gaat om een leven met een duistere zijde, is dat van groot belang. Iemand die zich altijd netjes heeft gedragen, is voor de lezer al gauw begrijpelijk. Bij iemand die ‘fout’ is geweest is dat minder makkelijk. De biograaf moet daarom beginnen begrip te hebben voor alles wat zijn hoofdpersoon heeft uitgehaald.

In het geval van tekstschrijver Jacques van Tol, de hoofdpersoon van mijn beknopte studie De Spookschrijver (1992), werd ik geconfronteerd met een centrale figuur uit de vooroorlogse amusementswereld die er een eer in stelde dat hij voor alles en iedereen kon schrijven. Dat was, vond hij, zijn vak. Typerend is een briefje dat hij in 1936 aan Het Volk schreef, nadat in die krant kritiek was geleverd op een grapje van Louis Davids over het ‘verse kadetje’. De aanleiding was een actie van bakkers die niet meer de hele nacht bij de oven wilden staan om hun klanten de volgende ochtend een vers kadetje te kunnen verkopen. Van Tol schreef toen, ‘dat het verse kadetje mij persoonlijk niet meer interesseert, maar in een revue is iedere kleine actualiteit welkom.’ Met andere woorden: het ging om de grap, niet om het onderwerp, niet om een opinie. Die was niet van belang. Toen de revue-artiest Gerard Walden hem tijdens de oorlog vroeg waarom hij in vredesnaam de leiding op zich had genomen van het antisemitisch Zondagmiddagcabaret van Paulus de Ruiter, was zijn antwoord: ‘Jongens, als morgen de communisten aan de macht komen en om een paar liedjes over Stalin vragen, dan doe ik dat óók. Maar dat betekent dan toch niet dat ik communist ben? 't Is gewoon mijn vak om dat te kunnen.’ Zijn principe was, kortom, dat hij principeloos kon schrijven.’

Ik heb daar een paar sterke voorbeelden van. In 1929 schreef Jacques van Tol hèt lijflied voor Louis Davids, De kleine man. In 1942 schreef hij daar een antisemitische parodie op: ‘Dat was de Jodeman/de dikke Jodeman/een pak van honderd daalders van de kleermaker an...’. Dat was in het Zondagmiddagcabaret, waarin ook elke week het duo Keuvel & Klessebes aantrad, een soort Snip & Snap, ook op de tekst van Van Tol, die vooral meesmuilende grapjes maakten over het verlangen van veel mensen dat de Engelsen snel zouden komen. In 1946 zond de vara een parodie uit op Keuvel &

[p. 256]

Klessebes, waarin die twee door de mand vielen als domme, goedgelovige nsb'ers die nu gelukkig hun trekken thuis hadden gekregen. De tekst, onder pseudoniem geschreven in het landverraderskamp waar hij toen gevangen zat, was van Van Tol. Als een biografie een recensie van een leven is, en dat vind ik, dan kun je in zo'n geval als recensent niet anders zeggen dan: geniaal.

Het oordeel

Eén keer heeft Jacques van Tol, zijns ondanks, toch een keuze gemaakt: eind jaren dertig werd hij lid van de nsb. Weliswaar liet hij zich meeslepen door een fanatieke broer, maar thuis verdedigde hij zich tegenover de afwijzende reactie van zijn vrouw met het argument dat de nsb een nieuwe ordening teweeg zou brengen - ook in de destijds uiterst slechte arbeidsomstandigheden in het amusementsbedrijf. Natuurlijk deugde dat niet, maar de biograaf heeft in zo'n geval de plicht er onmiddellijk aan toe te voegen dat de arbeidsomstandigheden toen inderdáád hoogste armetierig waren. Niet voor niets hebben de meeste amusementsmusici zich in 1942 aangesloten bij de Kultuurkamer toen ze werden gepaaid met de aankondiging dat er een eind zou worden gemaakt aan de beunhazerij op hun werkterrein. De belofte luidde: behoorlijke werktijden en behoorlijke honorering. Dat klonk als een aantrekkelijk perspectief in de oren van lieden die lange dagen moesten maken voor een schamele boterham. En het maakt hun reactie weliswaar niet deugdelijk, maar in elk geval wel tamelijk begrijpelijk.

Dat valt dus allemaal onder de noemer begrip. Eigenlijk zou je, een beetje overdreven geformuleerd, moeten kunnen zeggen: natúúrlijk heeft die man gedaan wat-ie deed, ik zou zelf niet anders hebben gedaan.

Maar dan komt er het moment dat je gaat schrijven en dat je jezelf tot de orde moet roepen. Ik kwam een citaat tegen van de Leidse historicus P.W. Klein, over de Colijn-biografie: ‘Ik vind Colijn een oorlogsmisdadiger. We hebben gehoord dat we zijn optreden in zijn tijd moeten plaatsen, je hoort dat nou nooit zeggen over Ilse Koch, Eichmann of Karadzic.’ Dat lijkt op het eerste gezicht een pleidooi tegen begrip, maar dat geloof ik niet. Ik denk dat de biograaf eerst het uiterste aan begrip moet opbrengen, en daarna een zo objectief mogelijk oordeel moet vellen. In die volgorde. Als je begint met het oordeel, kom je nergens. Dan blijf je aan de buitenkant. Eerst het begrip en daarna het oordeel, net als in een goede recensie. In het geval van Van Tol betekende dat volgens mij: de man heeft zich voor een karretje laten spannen dat naar de afgrond reed. Hij is fout geweest. Maar ik geloof dat fout pas interessant en spannend wordt als je bijna het idee krijgt dat je zelf ook fout had kunnen zijn.