Biografie Bulletin. Jaargang 8

[p. 224]

Zeeman heeft kritiek
Hans Schoots

Zo'n anderhalf jaar geleden had ik na afloop van een poëzie-avond in de Amsterdamse Balie een gesprekje met literair criticus Michaël Zeeman, waarin hij zich misprijzend uitliet over het niveau van de Nederlandse biografie. Zonder last of ruggespraak nodigde ik hem uit zijn visie op papier te zetten en te publiceren in het Biografie Bulletin. Hij liet niets meer van zich horen, maar schreef onlangs toch wat over het onderwerp in het tijdschrift Feit & Fictie.

De inhoud van Zeemans artikel valt nogal tegen. Zelfs waar hij terechte kritiek uit maakt hij zich ervan af met holle woorden. Elke poging zijn standpunt aannemelijk te maken ontbreekt, met als gevolg dat het voor de lezer betekenisloos wordt.

Zijn voornaamste stelling is dat de Nederlandse biografie zich kenmerkt door een ‘eigenaardige compilatie van feiten, zonder enig gevoel voor zeggingskracht of idee van interpretatie’. De enige voorbeelden waaraan hij deze visie ophangt zijn Hans Vissers Vestdijk-biografie en het precies tien jaar daarna verschenen eerste deel van Harry Pricks Van Deyssel-biografie. Vissers boek is direct na verschijnen alom afgekraakt en bij Pricks werk zijn ook nogal wat kanttekeningen geplaatst, door collega-biografen incluis. Zeeman herhaalt hier dus alleen maar idées reçues. Vervolgens beweert hij dat ‘een aanzienlijk deel’ van de in ons land geschreven biografieën in dezelfde Visser-Pricklijn ligt. Welke dat zijn, welke tot de eventuele gunstige uitzonderingen mogen worden gerekend en op basis waarvan hij zijn conclusies trekt, het blijft in duisternis gehuld. Veel positieve voorbeelden zal hij trouwens wel niet zien, getuige zijn mening dat zich in de wereld van de Nederlandse biografie ‘een ramp’ voltrekt.

Met grote vaart stoomt hij langs een aantal punten van kritiek. Allereerst is daar de andere kant van de medaille van de biografie als compilatie van feiten: het ‘ontmoedigende gebrek aan retorische en hermeneutische vaardigheid’ dat onze biografen aankleeft. Bij zulke weidse aanduidingen snakt de leergierige lezer naar praktische voorbeelden van hoe het niet moet, zodat hij er in alle bescheidenheid wat van leren kan, maar van Zeeman wordt hij niets wijzer. Waar de ontmoedigende gebreken zich daadwerkelijk openbaren onthult hij niet. De namen van de pispaaltjes Visser en Prick zijn al gevallen en verder komt de koene criticus alleen met circumstantial evidence. Er is volgens hem geen ‘zinnig en volwassen discours over wat nu eigenlijk de bedoeling is’ van al die biografieën - logisch dat ze slecht zijn. Dat er in ons land geen ‘discours’

[p. 225]

bestaat over het genre is nonsens. Het is eerder zo dat de theoretische discussies rond de biografie - zowel hier als over de grens - elke paar jaar met cyclische regelmaat naar dezelfde punten terugkeren omdat er weinig echt nieuws meer over te zeggen lijkt. Maar om dit te constateren moet je het debat wel volgen, bijvoorbeeld in het Biografie Bulletin, in diverse andere publicaties en tijdens de her en der georganiseerde symposia. Zeeman geeft er op geen enkele wijze blijk van op de hoogte te zijn van de gedachtenvorming in dit circuit. Zo vermoedt hij dat de Nederlandse biografenwereld slecht geïnformeerd is omdat ze geen Engels leest. De Britse theoretici en practici van de biografie hebben in de voornoemde discussies steeds een plaats gehad. Sterker nog: er wordt juist weleens teveel in herhaling vervallen. Neem nu Michaël Zeeman zelf, die met het voorbeeld aankomt van Virginia Woolf die, alvorens te beginnen aan een biografie van haar vriend Roger Fry, ‘een hele reeks mogelijkheden’ (Zeeman) had overwogen. ‘Moest ze niet proberen het leven van Fry gedurende een dag te volgen, dat beschrijven en alle aanleidingen die ze daarin vond om zijn eraan voorafgaande levensgeschiedenis te onderzoeken aanvatten en dat onderzoek uitvoeren? Is een leven van begin af aan, tot in de onbenulligste details van belang, omdat iemand een halve eeuw later een belangwekkend boek schrijft, of is slechts dat van belang dat, zodra de held interessant geworden is, nog een rol speelt?’ Enzovoort. Zo noteerde Woolf, schrijft Zeeman. Haar notitie is een ‘verademende demonstratie van kritische zin jegens het genre,’ voegt hij eraan toe. Ooit was dat zo, maar voor iedereen die de afgelopen jaren de discussies in Nederland gevolgd heeft, is het oude koek.

Zeeman was diep onder de indruk van Hermione Lee's biografie van Virginia Woolf, net als recensente Claire Weeda in het Biografie Bulletin (nr. 97/3), en spreekt sindsdien even generaliserend over de Britse als over de Nederlandse biografie: de eerste is voorbeeldig, de tweede is niks. Maar hoogtepunten als Lee's boek zijn ook aan de overkant van de Noordzee zeldzaam, wat ondermeer te zien is aan het feit dat zij een hele reeks andere Britse Woolf-biografen in de schaduw stelt. Kort geleden is de Nederlandse vertaling verschenen van de biografie van Federico Garcia Lorca, geschreven door de Britse auteur Ian Gibson. Bij de verschijning in het Engels in 1989 waren er lofprijzingen alom. ‘De ultieme biografie’, heette het in de London Review of Books. In feite is het niet meer dan een behoorlijk werk en in Nederland is toch echt een aantal betere verschenen.

Overigens gaat Zeeman eraan voorbij hoe in Virginia Woolfs modernistische kijk op de biografie ook heel goed de gedachte zou passen dat een ongestructureerde opeenvolging van feiten de beste benaderingswijze biedt van iemands leven, in de wetenschap dat elke interpretatie van een onkenbare werkelijkheid nu eenmaal zinloos is. In de consequentheid waarmee Harry Prick te werk gaat - al is het vermoedelijk niet op theoretische gronden - zou je zo best een verademende demonstratie van kritische zin jegens het genre kunnen zien. En deze aanpak vermag bij lezers waardering te wekken, zoals bleek in Zeemans

[p. 226]

eigen boekenprogramma, waar schrijfster Nelleke Noordervliet een lans brak voor Pricks werk.

Dat veel Nederlandse biografieën nogal traditioneel van opzet zijn, beginnend bij de geboorte, eindigend met de dood en voldoend aan nog wat van zulke in Groot-Brittannië volwassen geworden conventies, heeft niet zoveel te maken met de theoretische onnozelheid die Zeeman bij hun auteurs veronderstelt. De aandrang tot experimenteren is tegenwoordig alleen wat minder geworden en niet alleen in de biografie. Zelfs de redacteuren van Raster schrijven weer een verhaal met een begin, een midden en een eind. We weten inmiddels ook wel dat de werkelijkheid geen eenduidig verhaal is zonder dat we daar constant op worden gewezen middels demonstratieve literaire procédés.

Een van de verklaringen voor de opkomst van de biografie in Nederland zou weleens de herontdekking van de vertelling kunnen zijn, in dit geval van het levensverhaal. Een mogelijk antwoord op Zeemans vraag ‘wat nu eigenlijk de bedoeling is’, is dan ook dat de schrijver een verhaal wil vertellen over een persoon die hem om wat voor reden dan ook bezig houdt. Maar de bedoeling bestaat niet, er zijn individuele oogmerken die verschillen per auteur en per onderwerp. Wanneer het over de biografie gaat is het daarbij in literair gezelschap altijd goed te memoreren dat ‘het werk’ evengoed kan bestaan uit het verslaan van de Britse vloot bij Chatham, het leiden van een bioscoopketen of de uitvinding van het slingeruurwerk als uit het schrijven van To the Lighthouse. Het karakter van de betreffende biografieën zal navenant uiteen lopen.

Intussen zal niemand betwisten dat er kritiek nodig en mogelijk is op de biografieën die in ons land uitkomen. Er zijn goede, matige en slechte onder en hun opzet varieert. Allemaal redenen om de discussie op een concreet niveau te voeren. Want al is er debat over theoretische kwesties, er ontbreekt wel wat. Zoals ook Zeeman schrijft: de problemen van de biografie ‘worden niet of bijna niet aan de orde gesteld in de besprekingen.’

[p. 227]

Inderdaad beperken de critici zich vaak tot een samenvatting van de levensloop van de gebiografeerde, terwijl ze slechts een paar regels wijden aan de kwaliteiten van het boek zelf. Hans Renders heeft dit voorjaar in Het Parool geschreven dat het ontbreken van volwassen kritiek zal leiden tot stagnatie in de Nederlandse biografiecultuur. De literaire instelling Perdu in Amsterdam organiseerde er kort voor de zomer een forumdebat tussen biografen over. De deelnemers daaraan, Hans Goedkoop, Hans Renders, Gé Vaartjes en ondergetekende, constateerden dat biografen kritischer zouden mogen worden ten aanzien van elkaars werk, maar dat, gezien het gevaar van inteelt, serieuze critici van buitenaf onontbeerlijk zijn. Het is jammer dat Michaël Zeeman de gelegenheid om daarmee alvast een begin te maken in Feit & Fictie laat liggen: vrijwel nergens zet hij de stap naar concrete kritiek op de inhoud van de biografieën die verschenen zijn.

Wel snijdt hij een ander onderwerp aan. Hij stoort zich eraan dat de biografie aanvaard wordt als academisch proefschrift: ‘Wat er wetenschappelijk onderzoek is aan het schrijven van een biografie mag Joost weten.’ Als voorbeelden noemt hij de dissertaties van Elsbeth Etty over Henriette Roland Holst, Jan Fontijn over Frederik van Eeden en Hans Goedkoop over Herman Heijermans. De biografie heeft door zijn interdisciplinaire karakter onvermijdelijk iets ongrijpbaars. Het onderzoek verenigt elementen uit disciplines als psychologie, geschiedenis, (westerse) antropologie en al naar gelang het beroep en de bezigheden van de gebiografeerde: literatuur, kunstgeschiedenis, politicologie, sterrenkunde, goochelen of nog wat anders. De een zal zeggen dat we hierdoor niet met wetenschap van doen hebben; de ander zal degenen die zich op een enkele discipline richten erop wijzen dat ze eenzijdig blind zijn. De biograaf zal vanzelfsprekend het tweede standpunt innemen. Hoe dan ook, wie het formeel wil zien zal er niet omheen kunnen dat de drie genoemde proefschriften al aanspraak kunnen maken op wetenschappelijke erkenning als geslaagde uitingen van verhalende geschiedschrijving, op basis van serieus primair bronnenonderzoek. In feite zijn ze veel meer.

Maar eigenlijk lost Zeeman ook bij de vraag naar het academische belang van de biografie alleen maar een schot in de lucht. Slechts op één punt probeert hij de door hem gesignaleerde onwetenschappelijkheid werkelijk aan te tonen: de biografische proefschriften ontberen een noemenswaardige methodologische motivatie. Nu is Wam de Moor al in 1982 gepromoveerd op een biografie van J. van Oudshoorn met een uitvoerige verantwoording en Angenies Brandenburg trok daar in haar proefschrift over Annie Romein-Verschoor in 1988 vierentachtig pagina's voor uit. Ze voegde verder een beschrijving van een dag uit Annies leven bij, waarvoor Virginia Woolf ongetwijfeld waardering zou hebben gehad. Hans Goedkoop tikte een theoretische beschouwing van zo'n honderd a-viertjes, maar besloot die niet te publiceren (de tekst bevindt zich al een tijdje ten burele van het Biografie Bulletin). Jan Fontijn krijgt van Zeeman het verwijt een verantwoording van slechts twaalf pagina's te hebben geschreven die pas zeven

[p. 228]

jaar later werd gevolgd door de essaybundel Broeders in bedrog. Hem is ontgaan dat Fontijn kort na zijn promotie het boek De Nederlandse schrijversbiografie heeft gepubliceerd. De gewraakte auteurs hebben verder in hun promotie-periode alle drie theoretische tijdschriftartikelen gepubliceerd.

Laten we trouwens liever van de gelegenheid gebruik maken om de betrokken promotoren er dank voor te zeggen dat ze ons de eeuwige schoolse in- en uitleidingen hebben bespaard waaraan zoveel proefschriften mank gaan. In de meeste dissertaties is ook zo wel te zien of de vereiste theoretische en praktische vaardigheden aanwezig zijn.

Zeeman trekt ten slotte, ongetwijfeld gemotiveerd door de diepe overtuiging dat een ascetische leefwijze de enig ware is, ten strijde tegen zichzelf verrijkende biografen. Als je hem moet geloven zitten zulke zakkenvullers overal. In werkelijkheid verdient slechts een enkeling fatsoenlijk aan de verkoop van zijn biografie en het Prins Bernhard Fonds heeft haar project van tien boeken, waarvoor de auteurs ieder een ton bruto kregen, een paar jaar geleden al afgesloten. Verschenen zijn in die serie inmiddels biografieën door Herman de Liagre-Böhl (Gorter), Elsbeth Etty (Roland-Holst), Cees Fasseur (Wilhelmina) en Herman Langeveld (Colijn). Maar de meeste biografen moeten het met heel wat minder dan een ton doen. Met zijn kreet ‘aio's opgelet, jullie kunnen aan de slag tegen veel betere vergoeding dan dat vierjarige hongerloontje’ toont Zeeman zich op zijn zachtst gezegd een slechte raadgever. Elke goede biografie, hoe vol visie, vraagstellingen en analyses ook, vereist veel platvloerse research, dat is een van de weinige kenmerken van het genre waarover iedereen het eens is. Vier jaar is er een heel redelijke minimumtijd voor. Een bruto aio-salaris is over die periode anderhalve ton. Niet veel, maar wat de meeste biografen aan financiële steun ontvangen komt daar in de verste verte niet bij in de buurt.

Rest slechts de hernieuwde uitnodiging aan Michaël Zeeman een stuk voor het Biografie Bulletin te schrijven over de feilen van de Nederlandse biografie, maar dan graag een beter.