Biografie Bulletin. Jaargang 8

[p. 129]

De sleutel van het archief
Biografen zijn ook geen lieverdjes
Hans Schoots

Zet een paar biografen bij elkaar en binnen de kortste keren hebben ze het over lastige weduwen en dwarsliggende nakomelingen, die het onderzoek naar hun held belemmeren. Waarmee niet gezegd is dat ze elkaar altijd ter wille zijn.

De Brit Ian Hamilton, biograaf van onder anderen de schrijvers Robert Lowell en J.D. Salinger, wijdde met Keepers of the Flame zelfs een buitengewoon vermakelijk boek aan de inspanningen die verwanten door de eeuwen heen hebben verricht om elk vlekje weg te poetsen op het harnas van hun beroemde familielid. Hun gaat het tenslotte om de goede naam, niet om de feiten. Tot de alledaagsheden behoren wat dit betreft het Maar ook biografen zijn zulke lieverdjes niet. Harry Prick vond tussen de papieren van zijn Lodewijk van Deyssel de schriftelijke voorbereiding op een biecht, waarin de schrijver uitspraken deed over een belangrijke periode in zijn leven. ‘Ik heb er eerst wel in gelezen’, zei Prick in een interview met Arjen Fortuin voor het Biografie Bulletin (1997/3). ‘Maar het document is van de aardbodem verdwenen. Ik heb er niets uit overgeschreven of gekopieerd. Zo ben ik opgevoed, wat niet wil zeggen dat ik er naderhand nooit spijt van heb gehad. Ik weet zeker dat er een heleboel antwoorden in staan. Zeker het wilde leven van 1883 en 1884 had ik in de fraaiste kleuren kunnen oproepen.’ Omdat Prick het biechtgeheim van de allang overledene niet wilde schenden besloot hij het papier te vernietigen. De daad zelf en de spijt erover hebben iets aandoenlijks, maar wat kan familieleden nog verweten worden, wanneer de documenten bij een biograaf al niet veilig meer zijn?

In het ontoegankelijk houden van complete archieven doen biografen soms al evenmin onder voor erfgenamen. Historicus Albert Kesten bereidt een biografie voor van voormalig minister van buitenlandse zaken Joseph Luns. Alweer enige tijd geleden heeft hij daartoe bij Luns zelf exclusieve toegang tot diens privé-archief bedongen. Een telefoontje naar Kesten leert echter dat hij door andere werkzaamheden voorlopig niet met zijn Luns-onderzoek kan starten. Wanneer wel? ‘Het jaartal zal in ieder geval met een twee beginnen,’ luidt zijn antwoord. Voor een beetje biografie volgen er daarna nog een jaar of vijf, zes. Onder de nu geldende afspraken zou het Luns-archief daarmee totaal al gauw een jaar of tien voor iedereen buiten Kesten gesloten zijn. Mocht hij nog wat tegenslag ondervinden, dan worden het er zo vijftien. Daarbij zijn Luns' papieren niet

[p. 130]

De mens en zijn beeld. Joseph Luns (links) naast zijn dubbelganger in het Londense Madame Tussaud waar hij in 1968 als minister van buitenlandse zaken een plaats kreeg in de wassenbeeldencollectie.

[p. 131]

alleen voor een biograaf van belang, maar ook voor studie naar het buitenlandse beleid dat Luns negentien jaar lang domineerde, de geschiedenis van de Katholieke Volkspartij waarin hij prominent was en enkele decennia Haagse politiek in het algemeen. Bovendien sloot hij zijn loopbaan af als secretarisgeneraal van de NAVO.

Nadat Monique Smits in Vrij Nederland van 3 januari 1998 een kritisch artikel over de kwestie had geschreven, lijkt Kesten zijn standpunt te hebben genuanceerd. Desgevraagd verklaart hij nu dat het archief op termijn van enkele jaren ook voor andere onderzoekers beperkt toegankelijk hoort te zijn. Maar hij voegt eraan toe dat hij daar niet over kan beslissen en verwijst naar de bewindvoerder die over Luns' bezittingen waakt. Luns zelf is ver in de tachtig en van ouderdom incapabel geraakt zich nog uit te spreken over zulke problemen. Maar ook voor bewindvoerder-jurist Michel Verhaegen te Brussel is het, zo legt hij zelf uit, juridisch onmogelijk iets aan de toestand te veranderen, ‘hoe spijtig ook.’ Hij is slechts bevoegd reeds gemaakte afspraken uit te voeren. Verhaegen heeft het Algemeen Rijksarchief in Den Haag in een lastig parket gebracht met zijn voorstel dat het Luns' papieren in bewaring neemt onder de conditie dat ze, behalve voor Kesten, ontoegankelijk blijven. Het Rijksarchief, dat tegen zulke privileges is, zwichtte onder protest omdat het materiaal lag te verschimmelen in een garage. Treurig maar waar: de patstelling kan pas doorbroken worden bij Luns' overlijden. ‘Dan is mijn mandaat ten einde,’ merkt de bewindvoerder op, ‘en is het aan de nabestaanden beslissingen te nemen.’

Misschien keert alles zich rond de archieven van Joseph Luns nog ten goede, maar aan de andere kant zou het ook niet voor het eerst zijn wanneer het meest gevreesde rampscenario uitkomt. Net als dit een aantal jaren geleden gebeurde rond de archivalia van Henk Sneevliet. De papieren van deze vooroorlogse socialistenleider berusten sinds begin jaren zestig bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis in Amsterdam. Daar stelde de Frits de Jong Edz., IISG-directeur van 1966 tot 1977, zijn vriendin Ank Muntjewerf aan om een bronnenpublicatie te verzorgen over Sneevliets Chinese tijd. Een belangrijk onderwerp, want Sneevliet speelde als vertegenwoordiger van de Communistische Internationale in de jaren twintig een sleutelrol bij de oprichting van de Chinese communistische partij. Niet alleen Sneevliets documenten, maar ook allerlei aanverwante IISG-archieven werden nu gedurende meer dan een decennium exclusief domein van de onderzoeker.

Hoezeer collega's uit binnen- en buitenland zich er ook over opwonden, inzage kregen ze niet. Sneevliet-expert Fritjof Tichelman, ook werkzaam bij het IISG en zelf bezorger van een bronnenuitgave over Sneevliets Indonesische periode: ‘Die archieven werden langdurig en tot in het absurde door haar geclaimd. Ik en andere collega's moesten dat naar buiten toe verdedigen, waarvoor wij ons zeer hebben gegeneerd.’ Pas onder Rein van der Leeuw, die De Jong als directeur

[p. 132]

opvolgde, werd er een einde aan het monopolie gemaakt: na al die jaren onderzoek was er nog steeds geen enkel uitzicht op een publicatie. IISG-medewerkers bezweren dat zoiets nu ondenkbaar is op het instituut. Kan zijn, maar de zaak rond de Luns-archieven laat zien dat vergelijkbare gebeurtenissen zich elders nog wel degelijk voordoen en dat biografen er zelf mede debet aan kunnen zijn.

Op zichzelf is best te rechtvaardigen dat een biograaf een tijdje exclusieve toegang tot een archief probeert te krijgen, meestal door een overeenkomst met de erfgenamen. Een biograaf investeert soms veel geld en in ieder geval heel veel arbeidstijd in zijn boek. Bovendien lopen meerdere onderzoekers elkaar al gauw in de weg rond dezelfde archiefdozen. Maar een paar jaar alleenrecht zou genoeg moeten zijn. Cultureel erfgoed hoort in beginsel algemeen toegankelijk te zijn voor studie en het is al vervelend genoeg dat eigenaren en auteursrechthebbenden daar weleens anders over denken.

Waarom lijden sommige biografen toch aan die grote bezitterigheid? Is het angst? Bekend is de nachtmerrie waarin de onderzoeker na jaren arbeid een journalist ziet binnenstappen die de fameuze krenten uit de pap komt scheppen om daarmee te scoren in dag- of weekblad. In werkelijkheid vinden zulke overvallen zelden plaats. Iemand die systematisch een archief doorneemt zal de echt nieuwswaardige feiten bijna altijd eerder vinden dan een voorbijschietende verslaggever en zal er dus zelf zo nodig ook eerder een artikel over kunnen publiceren.

De grootste moeilijkheden dreigen natuurlijk wanneer verschillende auteurs gelijktijdig aan een biografie van dezelfde figuur werken. In ons taalgebied, met zijn kabouterachtige omvang, gebeurt dit niet vaak. Rivaliteit kan inhoudelijk interessant en productief zijn, maar economisch lijkt er weinig ruimte voor min of meer tegelijk verschijnende biografieën van dezelfde persoon, tenzij het iemand betreft van uitzonderlijke populariteit.

Vaker zijn er biografen die met hun onderwerpen dicht op elkaar zitten. G.J.P.J. Bolland, Lodewijk van Deyssel, Frederik van Eeden, Herman Gorter, Herman Heijermans en Henriette Roland Holst leefden in dezelfde tijd, kenden elkaar of waren goed bevriend, zodat ook hun biografen deels in dezelfde vijver visten. Het mag dan ook een klein wonder heten dat er tussen de biografen Willem Otterspeer, Harry Prick, Jan Fontijn, Herman de Liagre Böhl, Hans Goedkoop en Elsbeth Etty in de afgelopen jaren geen onvertogen woord lijkt te zijn gevallen. Dat zal ongetwijfeld komen doordat de ene een nog blanker ziel heeft dan de ander, maar er zijn ook praktischer redenen voor deze prettige omgang. Ze hadden van de eigen hoofdpersoon een grote, soms gigantische hoeveelheid archivalia ter beschikking, soms ook nog aangevuld met uitgebreide bronnenpublicaties, zodat de gedachte aan imperialistische uitstapjes naar andermans terrein nauwelijks kon opkomen en er dus ook weinig aanleiding tot geruzie was.

Harry Prick, die als een soort onbezoldigd conservator het Van Deyssel-archief

[p. 133]

beheert, constateerde zelfs tot zijn verbazing dat verschillende van zijn collega's de correspondentie van hun hoofdpersoon met Van Deyssel ondanks vrije toegang niet kwamen inzien. Aan de andere kant wilde hij Michel van der Plas, de biograaf van Van Deyssels vader Joseph Alberdingk Thijm, alleen een deel van zijn materiaal verstrekken. ‘Aan zijn verzoek om bij mij thuis mijn archief te komen doornemen wilde ik niet toegeven.’ Hun terreinen overlapten teveel en, zegt Prick, ‘mijn eigen boek zat er aan te komen.’

Hiermee komen we terecht op het terrein van de kleine schermutselingen, waarvan zelfs de bescheiden geschiedenis van de Nederlandse biografie er legio kent en waarover de niet direct betrokkenen zich liever van een mening onthouden. Maar laten we, het slagveld overziend, in ieder geval toegeven: in doorsnee brengt de biograaf het er karakterologisch heus niet beter vanaf dan de weduwen en nakomelingen waarover wij plegen te klagen.