Biografie Bulletin. Jaargang 8

[p. 97]

Zoals het licht valt
Over hoofd- en bijfiguren in de biografie
Francisca van Vloten

Onlangs bracht ik een paar dagen in Domburg door. Terwijl buiten een schitterende herfstzon vlagen mist verdrong, zat ik aan tafel en verdiepte mij in de briefwisseling tussen Mies Elout-Drabbe en Rik Roland Holst, die vele jaren beslaat en waarin het landleven regelmatig aan de orde komt. Nog steeds houdt voor mij stand wat ik over hen schreef in Heimwee houdt ons gevangen. Kunstenaarsbrieven aan Mies Elout-Drabbe in Domburg (1990), een selectie uit de brieven van Jan Toorop en Rik Roland Holst aan de Domburgse kunstenares: ‘Net als hij had ze met een geliefd iemand geleefd die in veel opzichten heel anders was, de aandacht opeiste, graag het middelpunt van activiteiten was. Net als hij had ze volgens een erecode geleefd, waarin het vanzelf sprak dat je zorgde voor wat je op je had genomen. Net als hij had ze steeds het hoogere schoon gezocht, al was hun uitgangspunt daarbij verschillend.’¹

Na 1990 zijn verscheidene publicaties verschenen waarin Rik Roland Holst een rol speelt, maar waarschijnlijk geen enkele waarin hij zo persoonlijk wordt neergezet als in Elsbeth Etty's biografie van Henriette Roland Holst.² Hoewel ik de indruk heb gekregen dat Etty wat Rik betreft steeds naar een redelijk evenwicht heeft gezocht, vind ik haar interpretatie van zijn woorden en daden herhaaldelijk te negatief. Bovendien komt hij als persoonlijkheid niet uit de verf.

Men kan zich afvragen of het laatste van belang is in een levensverhaal waarin hem maar een relatief kleine plaats is toebedeeld. Het eerste is het, althans voor mij, in ieder geval wel. De Rik Roland Holst die ik beschouw, is een veel aardiger, geestiger en zelfstandiger mens dan de Rik Roland Holst die Elsbeth Etty op papier heeft gezet. Hij lijkt meer op de Rik Roland Holst die in de driedelige Briefwisseling van Johan Huizinga naar voren komt.³

Gelukkig zijn in een goede biografie feiten van interpretaties te scheiden en kan men zo verschillende mogelijkheden van interpretatie onderkennen en die rustig naast elkaar laten bestaan. Aan een volgende biograaf om daar iets mee te

1 Francisca van Vloten, Heimwee houdt ons gevangen. Kunstenaarsbrieven aan Mies Elout-Drabbe in Domburg, Middelburg, Slibreeks 1990, p.90.

2 Elsbeth Etty, Liefde is heel het leven niet. Henriette Roland Holst 7869-1952, Amsterdam Balans 1996.

3 J. Huizinga, Briefwisseling. Léon Hanssen, W.E. Krul, Anton van der Lern red., 3 delen, Utrecht/Antwerpen, Veen/Tjeenk Willink 1989-1991.

[p. 98]

doen. Of, zoals Richard Holmes het verwoordde in de Huizingalezing 1997: ‘Elke biograaf bouwt een nieuwe en geheel eigen relatie op met zijn onderwerp en ziet nieuwe aspecten, interpreteert gegevens op een andere manier en oppert nieuwe antwoorden. In theorie kan een biografie dus vele malen opnieuw geschreven worden en in de praktijk gebeurt dat ook.’⁴

Mies Elout-Drabbe (foto: C.W. Bauer, Middelburg; privécollectie)

Dat geldt, steeds in de zijlijn, ook voor de bijfiguren. Het zou aardig zijn de karakterbeschrijvingen van een en dezelfde bijfiguur in verschillende biografieën naast elkaar te leggen. Wat zegt dit vervolgens over de hoofdfiguur? En hoe veranderen de beschrijvingen als de bijfiguur tot hoofdfiguur wordt of omgekeerd?

In mijn onderzoek naar Mies Elout-Drabbe en haar wereld speelt Rik Roland Holst een belangrijke rol.

Ik citeer hieronder een deel van een brief die Rik op 20 september 1927 aan Mies schreef en die mij een mooi voorbeeld lijkt van de gevaren van het interpreteren:

Ik ging Donderdag naar A'dam voor de Academie, met 't plan om na de Gidsvergadering Zaterdag, direct weer naar huis te gaan, maar toen kwam 't bericht van Herman Gorter's sterven, en kwam Jet over. Wij waren samen bij de crematie en kwamen gisteren hier weer terug. Ik had erge drukke dagen, en had de laatste week heel hard en gelukkig gewerkt, alles loopt aan de Academie mede, 't is of de goede wind niet uit de zeilen gaat, zoowel van de zijde der regeering als van alle andere factoren, loopt alles goed en gunstig, en 't gebouw wordt prachtig. Zondag ging ik naar den Haag, en dronk koffie bij Gorter's vriend Dr. Scheltema, met wien ik lang zat te praten, daarna ging ik naar één van Gorters geliefde, die ik van 't begin hunner verhouding af ken, en was daar ook lang. Dat was een moeilijk bezoek. Gorter had al vele jaren de

4 Richard Holmes, ‘De biografie en de dood’, in NRC Handelsblad, 13 december 1997; beknopte versie van de Huizingalezing 1997.

[p. 99]

volle liefde van twee vrouwen, die dat van elkaar niet wisten - ik wist 't wel, een was bij hem toen hij stierf, de ander, zij die ik bezocht, niet. Met zijn dood kwam alles ook voor hen uit.
Daar is over dit alles veel te zeggen, maar na wat ik gisteren zag, zal ik geen hard woord meer er ooit over zeggen. Toen ik de rouwkapel in Westerveld binnen kwam, stonden zij daar beide, zij kenden elkaar niet, zij stonden op een afstand, ik zag hoe zij soms even elkaar op namen, je dacht telkens, hoe moet dat straks loopen. In 't crematorium kwamen - 't noodlot regelt - de twee naast elkaar te zitten, toen de kist langzaam weg zonk, zag ik hoe de jongste van de twee de ander een hand gaf en zij zoo hand in hand zaten. Ik heb nooit iets gezien dat mij zoo ontroerde. Laten wij allen dan maar zwijgen, wanneer zoo iets mogelijk is, en wat ook zijn zwakheid of schuld moge geweest zijn, zoo'n daad verzoent alles.
Herman is de eenige man geweest waarvan ik gehouden heb, op een andere manier dan zooals je van een vriend houdt, 't was een ander gevoel. Van mijn tiende tot mijn veertigste is dat gebleven, toen door de politieke strijd tusschen Jet en hem, is er veel veranderd, en zijn wij vervreemd, maar wanneer wij elkaar al was 't zeer zelden zagen, dan was 't altijd met echte hartelijkheid. Mijn beste jeugdherinneringen zijn met hem verbonden geweest, wij hebben samen moeilijke alpentochten gemaakt, en groote fietstochten in Engeland. Toen ik 't bericht van zijn dood las was mijn angst dat hij alleen in dat Hotel zou zijn gestorven, maar gelukkig was zij bij hem. 't Is wel curieus dat ik verleden Woensdagavond twee brieven schreef op 't uur dat hij stervend lag één aan Jany en een aan een zuster van mij, waarin ik met aandrang vroeg, ‘hoe is 't met Herman’ En ik herinner mij nog dat ik dacht hoe naar en onverstandig om zoo van elkaar af te drijven als je zoo veel van elkaar gehouden hebt. Ik ben niet verdrietig over den dood, missen zal ik hem niet, want ik zag hem zóó zelden en onze levens liepen uit elkaar, en dan, de dood is toch een betere staat, dat gevoel heb ik al zoo lang, zonder dat zich dat met eenig idee van voortbestaan verbindt. Wanneer er zoovele om je heen vallen als in de laatste jaren - wij staan dan ook in de vuurlinie - dan komt er in je leven toch al dat bijzondere gevoel dat je ook hebt, als je op 't punt staat van iemand voor lang afscheid te nemen; je hebt nog geen afscheid genomen, alles wat er te regelen en te doen valt doe je, maar je bent al gescheiden. Ik bedoel daar niets tragisch mede, maar zoo is 't, en zoo is 't goed ook.⁵

Het gebouw dat prachtig werd, was het Amsterdamse Academiegebouw. De geschiedenis van de verbouwing is te lezen in Lieske Tibbes voortreffelijke proefschrift R.N. Roland Holst - Arbeid en schoonheid vereend. Opvattingen over Gemeenschapskunst.⁶

Pim Scheltema was een achterneef en jeugdvriend van Herman Gorter.

5 Collectie M Elout-Drabbe, Koninklijke Bibliotheek Den Haag, afdeling Handschriften; collectie Mies Elout-Drabbe, Domburg.

6 Lieske Tibbe, R.N. Roland Holst- Arbeid en schoonheid vereend. Opvattingen over gemeenschapskunst, Amsterdam, Architectura & Natura 1994, p.266-274.

[p. 100]

Herman de Liagre Böhl schrijft in Met al mijn bloed heb ik voor U geleefd. Herman Gorter 1864-1927, dat de Haagse huisarts Scheltema een buitenhuisje in Bergen aan Zee bezat waarover Gorter een deel van het jaar kon beschikken.⁷ De Liagre Böhls prachtige, harmonieuze biografie vertelt ook het verhaal van Gorters twee geliefden, Ada Prins (1879-1977) en Jenne Clinge Doorenbos (1886-1973). Het was Ada Prins, bij wie Rik op bezoek ging. In tegenstelling tot wat Rik dacht, was Jenne Clinge Doorenbos wèl op de hoogte van Ada's rol in het leven van Gorter. Zou Riks ontroering anders zijn geweest als hij had geweten dat Gorter Jenne op zijn sterfbed heeft gezegd: ‘Denk om Ada, wees voorzichtig met haar. Ze heeft me zoo noodig.’⁸

Riks ooggetuigeverslag, zijn interpretatie van het regelende noodlot en de allesverzoenende daad, vormt - om met Jan Fontijn te spreken - een extra valkuil voor de biograaf.⁹ Het zegt wel iets over Rik. Of deze hierbij mede aan zijn eigen, vermoedelijk in de meeste opzichten volslagen andere, relatie met Ina Santhagens dacht, is een tweede.

Op zijn woorden Gorter niet te zullen missen, is Roland Holst teruggekomen in een brief, van 2 oktober 1927, aan zijn neef Jany: ‘Toen ik je in den Haag zei ik zal hem niet missen, want wij waren elkaar al zoo lang kwijt, vergiste ik mij, want in deze weken zijn mijn gedachten voortdurend vervuld van de talloos vele prachtige herinneringen over ons samen zijn, en twee keer droomde ik van hem, zonder hem in dien droom te zien.’¹⁰

Er zijn oneindig veel schakeringen mogelijk. De biograaf kiest en als hij (of zij, dat spreekt vanzelf) goed is, dan maakt hij zijn keuze duidelijk en licht die waar nodig toe. Natuurlijk moet hij zijn hoofden bijfiguren steeds bezien tegen de achtergrond van de tijd waarin zij leefden. Daarnaast is het van belang dat hij op de hoogte blijft van wat er sindsdien over hen en hun tijd is gezegd en geschreven, en dat hij beseft zelf ook niet zonder achtergrond te zijn.

Om het verhaal van een verleden een toekomst te geven, moet men steeds open (blijven) staan voor andere inzichten, zowel wat bij- als wat hoofdfiguren betreft. Sinds ik Liefde is heel het leven niet. Henriette Roland Holst 1869-1952 las, draag ik Elsbeth Etty's opmerkingen over Rik Roland Holst ter toetsing van mijn eigen bevindingen in mijn achterhoofd mee, temeer omdat haar uitleg van de mijne verschilt en steeds in het besef dat het licht overal altijd weer anders valt.

7 Herman de Liagre Böhl, Met al mijn bloed heb ik voor U geleefd. Herman Gorter 1864-1927, Amsterdam, Balans 1996, p.325.

8 Idem, p.477.

9 Jan Fontijn, Broeders in bedrog. De biograaf en zijn held, Amsterdam, Querido 1997, p.55-65.

10 A. Roland Holst-van der Schalk, Briefwisseling met R.N. Roland Holst en H. Roland Holst-van der Schalk, bezorgd door Erik Menkveld en Margaretha H. Schenkeveld, Amsterdam, Arbeiderspers 1990, p.358.

Personalia:

Francisca van Vloten werkt aan een biografische studie rond Mies Elout-Drabbe en haar wereld. Naast Heimwee houdt ons gevangen publiceerde zij onder meer ‘Eeuwige wisseling en het streven naar harmonie. Een schets van Mies Elout-Drabbe (1875-1956)’, in Zeeuws Tijdschrift 36 (1986) 6 (I)/ 37 (1987) 1 (II) en ‘Dromen van Weleer. Kunstenaars in Domburg 1898-1928’, in Reünie op 't Duin. Mondriaan en tijdgenoten in Zeeland (Zwolle/Middelburg, Waanders 1994).