Biografie Bulletin. Jaargang 8

[p. 67]

Vlinder bij de regenboog, vis in het ijs
Minibiografieën van Nabokov en Pavese
Arjen Fortuin

Er zijn honderden manieren van omhelzen. Je kunt iemand de hand schudden, hem daarbij eventueel vriendschappelijk bij de elleboog pakken, op de schouders slaan of vol op de mond zoenen. Je kunt iemand beschermend in je armen nemen of juist als een kind om iemand heen springen, razend van enthousiasme. Je kunt je gezicht begraven in iemands schouders of iemand met beide handen bij het hoofd houden en zo diep mogelijk in de ogen turen: ‘Hoe ís het met je?

In het echte leven pas je op de meeste mensen in de loop der jaren een aantal omhelzingstechnieken toe, afhankelijk van het moment en de situatie en in een normale biografie gaat het niet veel anders: je duikt eens diep in een aantal anekdotes, probeert diepe inleving of poogt zakelijk een levenspatroon bloot te leggen. Heel anders wordt het als je de opdracht krijgt om in een boekje van niet meer dan tachtig pagina's ‘een rijk geïllustreerde levensschets en inleiding op het werk’ van een schrijver te produceren. Dan is het alsof je iemand in één omhelzing moet leren kennen. Als je dan verkeerd vastpakt, is er niets meer aan te doen.

In de vorig jaar ten doop gehouden Bezige-Bij serie De Kleine Biografie kregen Henk Pröpper en Guus Luijters die minuscuul-biografische opdracht, respectievelijk over Cesare Pavese (1908-1950) en Vladimir Nabokov (1899-1977). De deeltjes in de reeks tellen ieder zo'n achtduizend woorden, viermaal de lengte van dit artikel. In zo'n kort bestek kun je eigenlijk maar één vraag stellen: de belangrijkste. Hoewel je met recht kunt beweren dat voor een dergelijk essay de zelfs de aanduiding Kleine Biografie nog overdreven is, zou het voor menig biograaf een aardige vingeroefening zijn om op die wijze eens te bepalen wat de kernvraag van zijn onderzoek is.

Pröpper had het wat dat betreft eenvoudiger dan Luijters. Ik vergeef iedereen en vraag iedereen vergiffenis. Akkoord? Klets niet teveel. Met deze korte tekst, geschreven op het titelblad van een van zijn eigen boeken, nam Cesare Pavese op 27 augustus 1950 afscheid van de wereld, aan het einde van een zomer die begonnen was met de uitreiking van de prestigieuze Premio Strega, waarmee hij definitief zijn plaats had gekregen tussen de groten van de Italiaanse literatuur. De prijsuitreiking had hij bezocht in het gezelschap van Doris Dowling. Voor Doris’ zuster, de Amerikaanse actrice

[p. 68]

Constance Dowling, had Pavese de laatste onmogelijke liefde van zijn leven opgevat. Pröppers vraag is de vrijwel niet te beantwoorden vraag waarmee iedere zelfmoordenaar zijn dierbaren achterlaat. Een minibiograaf heeft haast om bij het antwoord te komen, zeker als hij zoals Pröpper zijn taak serieus opvat. Hij begint zijn boekje met een korte observatie over hoe biografen nogal eens een hekel aan hun held krijgen, naar mate het werk vordert. Dat is hem niet gebeurd, vertelt hij, om meteen over te gaan op Paveses ‘vervloeking van het hele vrouwenras’ waarover hij zich verbaasde. ‘Meer dan naar roem en succes verlangde Pavese naar een vrouw met wie hij een huis, een thuis kon delen.’

‘Grote dichters zijn even zeldzaam als grote minnaars,’ schreef Pavese in zijn dagboek. ‘Bevliegingen, razernij en dromen zijn niet voldoende; alleen het beste is goed genoeg; kloten. Wat ook wel een olympische blik wordt genoemd.’ Die olympische blik, als die van de goden die met boosheid en vertedering naar de mensen kijken, is iets wat Pröpper in Pavese zegt te bewonderen, al geeft hij toe dat zijn held die blik in zichzelf niet goed kon herkennen. Het korte levensverhaal van Pavese is een relaas van eenzaamheid, het verhaal van iemand die de kunst van het leven maar niet onder de knie kon krijgen en hoogstens in milde zelfspot een beetje verlichting vond: ‘Ik maak het best, als een vis in het ijs,’ schreef hij een paar dagen voor zijn dood aan zijn zuster.

Pavese kon maar niet deelnemen aan het leven en in het boekje van Pröpper wordt dat onvermogen gesymboliseerd door zijn vreselijke hekel aan geklets. Die uitte hij niet alleen aan wie het maar wilde horen, tot in het afscheidsbriefje aan toe, maar die blijkt ook uit zijn schrijfwijze. ‘In zijn romans wordt er vaak op een adembenemende manier gezwegen. Vooral zijn vertellers, die bijna zonder uitzondering een toeschouwersperspectief innemen, mengen zich zelden in gesprekken. Afzijdig en afstandelijk, maar soms ook om onverklaarbare redenen woedend, bestuderen zij de aanwezigen, wel met grote aandacht intussen, door een wat troebel vergrootglas waarachter de anderen zijn opgesloten. Het is een vertelwijze die een intense leegte schept. Alle zielscontact, tussen de verteller en de anderen en de anderen onderling, lijkt illusoir, een idee dat nog wordt versterkt door de onontkoombaarheid waarmee alles wordt gepresenteerd.’

In Paveses voorlaatste roman, Vriendinnen, komen het gepraat, de vrouwen en de eenzaamheid samen. ‘Hoe meer ik ervan overtuigd raak dat praten nergens goed voor is, des te meer betrap ik me erop dat ik toch praat. Vooral met vrouwen onder elkaar,’ verzucht hoofdpersoon Clelia in bad. De andere hoofdpersoon van het boek, Rosetta, pleegt op de laatste bladzijde zelfmoord. Ze vergiftigt zich in een Turijnse hotelkamer, zoals Pröpper op tweederde van zijn minibiografie beschrijft. Dan heeft hij zijn elegante verhaal eigenlijk al rond. De rest van het boekje dient om een aantal namen van ongelukkige liefdes in te vullen, Paveses innerlijke leegte bij het bereiken van langverwachte roem te beschrijven en om aandacht te schenken aan politieke strubbelingen. Dan treedt Pavese tot in detail in Rosetta's voetsporen.

Hoewel Pröpper een fraaie kortebaan-

[p. 69]

prestatie heeft afgeleverd, is er nog wel het een en ander op het boekje aan te merken. De biograaf lijkt Paveses aansporing ‘klets niet te veel’ zozeer ter harte genomen te hebben dat het verhaal wel erg dik opeengepakt is. Pas bij de tweede keer lezer wordt het raffinement duidelijk. Akeliger is wat er in de productie van De Kleine Biografie allemaal is misgegaan. Waarschijnlijk heeft de uitgeverij lang getwijfeld tussen een folder om boeken uit het eigen fonds aan te prijzen, en iets dat er werkelijk uitziet als een biografie. Het resultaat is dat de boekjes wel op de achterflap een lijst van Bij-boeken bevatten, maar dat een literatuurlijst ontbreekt. Met andere woorden: wie graag wil weten wat er bij die uitgeverij van Pavese (of Nabokov) is verschenen, wordt op de wenken bediend. Wie echter weleens een echte biografie van Pavese zou willen lezen, moet goed zoeken naar het plaatsje in de tekst waarin Pröpper een biografennaam laat vallen. In Luijters boekje over Nabokov is dat nog veel ergerlijker. De uitgebreide brievenbundel van Nabokov, die enkele jaren geleden bij een concurrent verscheen, wordt verzwegen.

De fotobladzijden middenin een normale biografie halen meestal hoge kijkcijfers en dus is het logisch dat ook deze minibiografietjes ‘rijk geïllustreerd’ zijn. Spijtig is dat er zoveel ruimte voor foto's werd ingeruimd, dat het beschikbare materiaal eigenlijk een beetje tekort schoot. Zo vinden wij in het boekje over Pavese liefst vijf kiekjes van de uitreiking van de Premio Strega, staat iedere figurant uit Pröppers betoog op de foto en krijgen we twee klassefoto's, tweemaal een ‘karakteristiek’ rokende Pavese (toegegeven: eenmaal pijp en eenmaal sigaret), twee Turijnse straatgezichten uit de jaren dertig en een aantal markante plaatsen uit zijn jeugd met ‘pakkende’ bijschriften die het allemaal nog veel erger maken: De wijnkelder ‘die alle wijnkelders is’, ‘het riviertje dat in bijna alle romans opnieuw ontspringt’ en ‘de wijngaarden die alle wijngaarden bepaalden’.

Alle illustratielust heeft de drukkosten bovendien zo opgedreven dat de minibiografietjes de prijs van een aardigheidje ontstijgen. Bij Pavese is dat zo erg nog niet, want het verhaal van Pröpper is dat geld zonder meer waard, maar het boekje van Luijters is op verschillende wijzen tegengesteld aan de andere ‘Kleine Biografie’. Dat begint natuurlijk bij de onderwerpen. Nabokov maakte geen eind aan zijn eigen leven. Hij schreef alleen: ‘Behalve zelfmoord heb ik alles geprobeerd’.

De twee auteurs hebben dan ook een geheel andere omhelzing op het oog. Pröpper benadert zijn held met bezorgde bewondering, terwijl Luijters hem direct in de armen springt. Hij is een fan en wil dat weten ook. In plaats van te beginnen met een uiteenzetting over hoe het is om met de held samen te leven barst hij los, benoemt hij het werk enthousiast tot regenboog. ‘Op het hoogtepunt en precies in het midden van Nabokovs leven staat stralend het flonkerende Geheugen, spreek, middelpunt van het oeuvre. Geheugen, spreek is als een zon die al het andere werk verlicht, alles wat eraan voorafging, lijkt ernaar toe te werken, alles wat erna kwam, kwam eruit voort. Zien we Nabokov als vlinder, wat ik om de een of andere reden een aangename gedachte vind, dan is het niet moeilijk om zijn Russische en Amerikaanse

[p. 70]

Twee pagina's illustratie en tekst uit Henk Pröppers “Kleine Biografie” over Cesare Pavese

romans symmetrisch over de voorvleugels te verspreiden, terwijl de verhalen, gedichten en het overige werk kleur verlenen aan de achtervleugels.’

Als biograaf wil Luijters dicht bij de feitelijke werkelijkheid blijven en hij is Nabokov bijzonder toegewijd. Uit de fotobijschriften blijkt dat hij al twintig jaar geleden op bedevaart ging naar de belangrijkste plaatsen uit Nabokovs jeugd. Hij maakt het leven van Nabokov hier en daar mooi navoelbaar, ook al omdat hij put uit zijn eigen leeservaring en aangenaam vlot schrijft. Hij volgt het recept uit het beroemde begin van Laughter in the Dark: ‘Dat is het hele verhaal en we zouden het er verder bij kunnen laten, als aan het vertellen ervan geen profijt en plezier verbonden was; en hoewel een grafzerk ruimschoots groot genoeg is om, ingebonden in mos, de verkorte versie van een mensenleven te bevatten, zijn details altijd welkom.’

Aan het plezier van Luijters ligt het niet en de eerste keer dat je het boekje doorwandelt merk je het nauwelijks, maar bij een tweede keer lezen gaat zijn tekst je tegenstaan. Hij kletst te veel, om met Pavese te spreken. Een biografie, hoe klein ook, is geen krantenartikel. We krijgen uitgebreid bewijsmateriaal over hoe Nabokov zijn boeken herschreef als hij

[p. 71]

ze vanuit het Russisch voor Amerikaanse heruitgave vertaalde, maar Luijters besteedt weinig aandacht aan waarom Nabokov dat deed. Hij meldt de achtergrond van de passage over zelfmoord, vertelt dat Nabokov zich opgesloten voelde in de tijd, maar verzuimt daar werkelijk op in te gaan. Plotseling wordt de lezer getrakteerd op een minitraktaat over hoe een goed verteld verhaal bij de moderne literatuurpausen als een brevet van onvermogen geldt. Best waar en ongetwijfeld een reuze erge misstand, maar niet wat je wilt lezen als je in een handvol pagina's Vladimir Nabokov wil leren kennen.

Typerend is het moment waarop Luijters een fraaie passage uit Bleek Vuur citeert. Hij lijkt er niet helemaal gerust op dat zijn citaat doel treft, want hij barst los in een drammerige aanprijzing: ‘Wie er niet gevoelig voor is, wie hier niet om moet lachen en huilen tegelijk en doortrokken raakt van een koortsachtige opwinding, veroorzaakt door een onbedwingbare nieuwsgierigheid naar wat voor hem ligt, kan het boek rustig wegleggen, want in dat geval komt het niet meer goed.’ Luijters stelt geen vragen over Nabokov, hij kent zelf alle antwoorden al.

Zo zijn de twee minibiografieën elkaars spiegelbeelden, zoals ook Nabokov en Pavese bepaald verschillende naturen waren. Op één gebied wint het boekje over Nabokov overigens glansrijk: hoewel ze ook hier vergezeld gaan van een paar oubollige bijschriften, zijn er prachtige foto's van Nabokov. De fraaiste staat op de kaft van het boekje. We zien een robuuste oude man, die half verstoord in de richting van de camera kijkt. Wat doen jullie hier? Zijn jullie me soms achternagelopen? In zijn rechterhand een reusachtig vlindernet. Je zou op hem af willen lopen, hem bij de schouders willen pakken en vervolgens bij de bovenarmen om uiteindelijk je borst tegen de zijne te drukken in een warme omhelzing. Waarbij je zeker weet dat deze oude man gewoon over je schouder zal blijven turen of er niet toevallig een bijzondere vlinder voorbijkomt.

Henk Pröpper, Cesare Pavese. De Kleine Biografie, De Bezige Bij 1996, 80 blz., fl 25,-.

Guus Luijters, Vladimir Nabokov. De Kleine Biografie, De Bezige Bij 1996, 80 blz., fl. 25,-.