Biografie Bulletin. Jaargang 8

[p. 62]

Na of tijdens de stormnacht
Biografisch consulent en biografie
Rinke Visser

Na de stormnacht. Het strand ligt vol aangespoelde voorwerpen. Honderden balken, kleinere stukken hout, visnetten, een lading blikjes. In sommige wandelaars ontwaakt de oude jutter, in andere de verhalenverteller: wat zou er zich vannacht hebben afgespeeld hebben op zee? Uit alles wat daar ligt, laat zich een verhaal construeren, maar het kan ook uitgangspunt zijn van een onderzoek. Dit lijkt me de situatie van biograaf: uit de nagelaten sporen een leven reconstrueren en er een verhaal over vertellen. Ook ik houd me bezig met de biografie van mensen. Het verschil met de biograaf in de engere zin van het woord is dat ik zo nu en dan even aan boord ben als het stormt. De vragen die dan spelen zijn andere dan die van na de storm. Maar mogelijk zijn er raakvlakken. Als biografisch consulent ligt mijn werkterrein op het gebied van loopbaanbegeleiding, naast training en coaching van leidinggevenden.

De werkwijze van de biograaf en die van de biografisch consultant staan in tal van opzichten tegenover elkaar. De biograaf heeft als bronnen het overgeleverde materiaal, de nagelaten sporen van een leven dat afgesloten is, de consultant daarentegen heeft zijn ‘onderwerp’, zijn ‘held’ voor zich zitten en het materiaal waarmee hij moet werken is datgene wat zijn cliënt hem mondeling verschaft. De consultant verlaat zich geheel op de oral history, waarbij hij maar één bron heeft. Zijn klant. Het onderwerp van de biograaf is dood, de biografische consultant heeft een levend mens vol vragen voor zich. De biograaf probeert een wetenschappelijk verantwoord beeld van een levensloop te scheppen, soms met een coherentie die er in het leven zelf niet of nauwelijks is. De opdracht van de consultant is niet vermeerdering van kennis, maar het bemiddelen van de herverbinding van de cliënt met zijn leven, zodat hij tot besluiten kan komen.

De eerste fase van het werk bestaat uit het formuleren van een vraag aan de hand van een probleem dat de klant aan mij voor wil leggen. Deze vraag is in het traject bepalend voor het focus van het onderzoek. Het formuleren van de vraag is een cruciale stap: het betekent niet minder dan een eerste interpretatie van

[p. 63]

het probleem. Ik beschouw het ‘vraag vindend gesprek’ als een kern binnen mijn werk. De vraag is, na het uitspreken van het probleem, de eerste vorm van zelfpresentatie. De klant die bij je komt met een probleem rondom zijn functioneren als directeur, en daarna met een vraag over de kwaliteit van zijn vaderschap naar huis gaat kijkt vanaf dat moment op een nieuwe manier naar zijn leven. Hij is verrast en benieuwd.

Een mens is een bundel verhalen rondom zijn vraagstelling. De een vertelt graag en uitvoerig, de ander telt de woorden. Het karakter van de vertelde verhalen verschilt enorm. De verteller is zeer met zijn verhalen verbonden en het gaat hem allerminst om historische correctheid. Het gaat om de sores, en die moet eerst gecommuniceerd worden. Het fictionele aspect van het levensverhaal is voor de verteller van onschatbare waarde: het is de wijze waarop hij zichzelf op dit moment presenteert.

De verhalen: een mens creëert autobiografisch personages die acteren in de context van een problematiek. Elk verhaal laat andere samenhangen zien, staat weer andere interpretaties toe. Als de verhalen verteld zijn komt de ontnuchtering: hoe zou iemand anders, die er ook bij was het gebeuren vertellen? Welke elementen van de verhalen zijn controleerbaar? We gaan op zoek naar de ‘ware’ toedracht, de historische laag onder het verhaal. Factfinding.

Dit vraagt en veel meer kritische houding tegenover de verteller. Wat eerst een verhaal was met vaak lyrische kwaliteiten, wordt nu een tamelijk kale reconstructie van een geschiedenis. Een rij van gebeurtenissen die in de loop van de tijd plaats vonden, sommige bijna verdrongen, maar na elke sessie meer plausibel.

Na het fictionele aspect van het vertelde biografische verhaal hebben we nu een zakelijke en zo feitelijk mogelijke historische boekstaving van het eigen bestaan. Nu al is duidelijk dat het leven geen glad geordend verhaal kan zijn, nu al is duidelijk dat een aantal van de vertelde verhalen op gespannen voet staat met de historische laag van het eigen leven. Maar dat is geen enkel probleem. De waarheid van het verhaal is een andere dan de werkelijkheid van de geschiedenis. Er gaat nog een laag schuil onder het verhaal: de wereld van spanning, weerstanden, conflicten, verzet, druk, stress en opwinding. Het zijn de elementen die aan het verhaal de dramatische kwaliteit geven. Ik heb gemerkt dat het van belang is een onderscheid te maken tussen het gebied van de spanningen, de tegenstellingen en dat van de beleving ervan: in de beleving kom je prettig en onprettig tegen, maar binnen het eigenlijk dramatische gebied krijg je te maken met strevingen en belangen. Dat is biografisch gezien vruchtbaar terrein: wat was de inzet van het conflict, wat is het belang van al die overwinningen. Waren het wel overwinningen? Mag een mens niet verliezen? Bestaat de mensheid uit winnaars en verliezers, losers? Wie genereert al die spanning?

Loopt iedereen daar zo opgewonden rond? Kun jij niet tegen kritiek? Hoe lever jij dan kritiek op anderen?

Waar is iemand nu eigenlijk echt mee bezig? Bestaat het dat je een overkoepelende metafoor vindt die het wezenlijke van de strevingen van iemand samenvat? Die samenvatting zou ik de mythische

[p. 64]

Na de stormnacht. Tekening van Anton Pieck bij Cor Bruyns Sil de strandjutter.

laag onder het verhaal willen noemen. Soms is het een sprookjesbeeld, soms een fragment uit een Griekse mythe, of een gelijkenis uit het Nieuwe Testament. Een mythisch verhaal waarin de diepere achtergrond van alle vertelde biografische verhalen tot een synthese komt. Een synthese die het drama boven het persoonlijke uittilt, van persoonlijk niveau naar mensheidsniveau.

Op deze wijze ontstaat een portret van de cliënt in zijn situatie vol paradoxen, tegenstrijdigheden, vragen, raadsels en geheimen op heel verschillende niveaus. De cliënt begint een toenemende interesse te krijgen in de situatie waar hij vragen over heeft. Het is hem duidelijk dat de wijze waarop deze wonderlijke verhalenverzameling tot stand gekomen is voor het grootste deel afhankelijk is geweest van zijn eigen handelen. Het resultaat is een nog ondoorzichtige afbeelding van zijn verhouding tot het probleem dat het focus van de gespreksreeks is.

Je kunt op nog een andere manier de dimensies van een leven beschouwen. Om te beginnen kun je nagaan wat de fysieke context van dit leven is: geografische gegevens, de kamers die je hebt ingericht, de landschappen waarin je je thuisvoelt, de eigenschappen en conditie van je lichaam, de gevolgen van het man of vrouw zijn voor deze levensloop, de manier waarop je met de dingen omgaat. Het leven speelt zich af op aarde in de context van zwaartekracht en ruimte. Hoe houden we ons leven op dit niveau in stand?

Daarnaast is er de dimensie van de tijd. Welke levenservaring hebben we verzameld, welke gedragspatronen ontwikkeld, welke fouten maken we elke keer opnieuw, voor welke keuzen komen we bij herhaling te staan. Wat is de leerstijl eigenlijk in dit leven? Samengevat: rond welke thema's speelt het leven zich af.

De sociale kwaliteit is weer een heel ander verhaal: hoe komen verbindingen tot stand, wie neemt het initiatief, hoe onderhoud je je relaties, welke mensen horen tot de kring van je leven, wie zou je op je begrafenis willen uitnodigen? Wat betekent vriendschap voor je, wat collegialiteit?

[p. 65]

Tenslotte kun je nog het aspect van de betekenisgeving, de zingeving onderscheiden. Mensen met een spirituele inslag kunnen uit de voeten met termen die een meer religieuze connotatie hebben, of een filosofische; mensen die zeggen daar nog nooit over nagedacht te hebben vraag ik naar de manier waarop ze hun ultieme continuïteit uitdrukken. Daarmee is dan de taal gegeven waarin dit hoofdstuk van het lagenonderzoek in de biografie afgesloten wordt.

De vier dimensies die zojuist besproken zijn leveren een schat aan biografisch materiaal op. Ook hier blijft geschiedenis-wetenschappelijk gezien het waarheidsgehalte, de betrouwbaarheid van het materiaal een moeilijke kwestie. Maar het kan duidelijk zijn dat er langzaam maar zeker een samenhang zichtbaar wordt die betekenis heeft. Een samenhang die het probleem waarop het onderzoek gefocust is integreert in een totaalbeeld.

De bron van het probleem laat zich voorzichtig reconstrueren. Het wordt mogelijk de cliënt toenemend confronterend te bevragen, waardoor allerlei voorkeurconstructies door de mand vallen. Dat is ook een vorm van consistentie zoeken in het levensverhaal, al zal de aard van de samenhang en het gevoel van evidentie van andere aard zijn dan bij een strikt historische benadering van de levensweg. Per slot van rekening hebben we hier ook nog niet te maken met een volledig afgelegde weg, maar met een route die tastenderwijs nog zichtbaar moet worden. De held heeft zich in zijn biografie nog niet volledig uitgesproken, hij is nog aan het woord. De verwarring zit daarin dat alles nog in beweging is en in beweging zal blijven. Totdat die andere biograaf aan de beurt is, maar dan zullen de verhalen al lang verstomd zijn.

Milan Kundera maakt in zijn essaybundel De kunst van de roman duidelijk hoe belangrijk het begrip levensthematiek is voor het begrijpen van een mensenleven. Hij noemt de centrale thematiek van een levensloop: ‘fundamentele levensproblematiek’ of ‘levenscode’. Kundera verbindt het begrip identiteit ten nauwste met de fundamentele levensproblematiek. Hij hanteert het begrip in een betoog waarin hij stelt dat de psychologische roman een onzinnig begrip is, dat de literatuur zich daar in wezen nooit mee bezig heeft gehouden, maar dat het om het Ik van de mens gaat, bij het personage van de roman om een experimenteel Ik. Een roman heeft als doel een Ik te onderzoeken zegt Kundera, een identiteit.

Uit het materiaal dat tijdens het gesprekstraject verzameld kan worden tekent zich heel langzaam zo'n thema, of een aantal thema's, af. Het herkennen van deze levensthematiek is een keerpunt in het traject want nu kunnen we onderzoeken wat de verbinding is die de cliënt heeft met zijn eigen levenswerkelijkheid en de mogelijkheden die hij ziet om daarin te sturen. Het feit dat er zoveel discrepanties in de levensloop aan het licht treden is een positieve zaak. Het leven laat zich niet in een mooi glad model kneden; het vinden van zoveel ambivalenties in het keuzegedrag van de cliënt is een signaal dat we niet bezig zijn een illusoir beeld op te bouwen.

Voor de klant is het natuurlijk van het grootste belang dat hij niet verdwaalt in een chaos van tegenstrijdigheden. Voor hem is het nodig op een bepaald moment

[p. 66]

in het traject te gaan zoeken naar essenties die gerelateerd zijn aan de kernvraag.

De discontinuïteit van ons bestaan wordt het duidelijkst op de momenten waarop het leven in een stroomversnelling terechtkomt. Deze kan van binnen uit tot stand komen of van buitenaf. Van binnen uit: het plotseling optreden van gezondheidsproblemen of het enthousiast worden voor een ideaal, wat de hele wereld op zijn kop zet.

Veranderingen van buiten zie je in het professionele leven in de vorm van ontslag of promotie. Deze transitie- en transformatiemomenten zijn meestal stressvol. Doordat deze situatie krachtig ingrijpt in de relatie met de sociale omgeving worden veel mensen zich bewust van de lotsgemeenschap waarvan ze deel uitmaken.

Wat zich eerst als een onopvallende gebeurtenis of klein incident liet aan zien ontpopt zich later als een essentieel moment waarin het leven een andere richting heeft gekregen. Het verhaal dat cliënten erbij vertellen is vaak sterk apologetisch van karakter. Alsof ze zich moeten verontschuldigen voor de wijze waarop ze gereageerd hebben op het moment waarop ze geconfronteerd werden met het onverwachte gewogen worden.

En nu, in deze gesprekssituatie zoekt hij de zelfweging, de zelfoverweging opnieuw, maar nu vrijwillig. Hij heeft de plaatsen in zijn bestaan gevonden waarop hij zich kan inspireren, hij heeft de motieven leren kennen waarmee hij als hij dat wil, nieuwe richtingen kan inslaan. En meer dan ooit is hij er van overtuigd geraakt dat het leven niet maakbaar is, maar wel te beïnvloeden. Want de jetstream die ons meevoert zullen we slechts kunnen gehoorzamen: ‘spiritus flat ubi vult.’

Het moment komt dat ik terug moet treden. Mijn gespreksgenoot gaat geen biografie schrijven en ik ook niet. Ik monster aan voor de volgende stormnacht, hij zoekt even de luwte, brengt het schip naar de werf en bereidt zich voor op het voortzetten van de reis.