Biografie Bulletin. Jaargang 8

[p. 55]

Discutabel en irrelevant
Over de psychoanalyse in de biografie:
K. van Berkel

De psychoanalyse, met name zoals ontwikkeld door Freud, is onlangs kort en krachtig omschreven als ‘een van de meest ongrijpbare en tegelijk invloedrijke vormen van pseudo-wetenschap van de twintigste eeuw’. In hun boek Tussen waarheid en waanzin. Een encyclopedie der pseudowetenschappen plaatsen de samenstellers, sterrenkundige Marcel Hulspas en wiskundige Jan Willem Nienhuys, de psychoanalyse zo op één lijn met de grafologie, de iriscopie, de theosofie, de wonderbaarlijke verrichtingen van Uri Geller, de leer van de aardstralen en het geloof in het bestaan van ufo's.

Noch over de theorie (in welke variant dan ook), noch over de op de theorie gebaseerde therapie hebben zij iets positiefs te melden: de theorie is zo ingericht dat ze immuun is voor weerleggingen en wat de therapie aan positieve resultaten bereikt, kan ook eenvoudiger, sneller en goedkoper op andere manieren bereikt worden. Hulspas en Nienhuys gaan nog niet zo ver om Freud, die hoe dan ook aan de basis van de hele psychoanalytische beweging staat, af te schilderen als een charlatan, maar het scheelt niet veel. De gedachte dat de psychoanalyse tot de pseudo-wetenschappen moet worden gerekend, is niet nieuw. Ik heb zelf ooit bij wijze van boutade de psychoanalyse vergeleken met de astrologie; wat de astrologie in de vijftiende en zestiende eeuw was, is de psychoanalyse in deze eeuw. Het enige verschil is dat de astrologen naar de sterren kijken om het menselijk gedrag te verklaren, terwijl de psychoanalytici in de diepten van de menselijke psyche turen. Maar de wetenschappelijke inzichten waarop zij zich beroepen zijn in beide gevallen even discutabel; en zo slecht als de astrologen werkelijk iets konden voorspellen, kunnen psychoanalytische therapeuten iets genezen. Het denkend deel der natie heeft inmiddels de astrologie verworpen en zal ooit ook de psychoanalyse verwerpen.

Nu is het mij alleszins bekend dat er tegenover dergelijke uitlatingen over het bestaansrecht van de psychoanalyse evenveel, misschien zelfs wel meer getuigenissen te plaatsen zijn van geleerden van naam die juist uitermate positief over de psychoanalyse hebben geoordeeld. In de geschiedwetenschap is dat bijvoorbeeld de cultuurhistoricus Peter Gay, bekend zowel van zijn boek over de Verlichting als van zijn imposante analyses van de burgerlijke leefwereld van de negentiende eeuw. Zelfs als men zijn visie niet deelt, dan nog moet men erkennen dat Gay een te respecteren historicus is en dat zijn mening derhalve serieus genomen moet worden. Zoals Gay in de geschied-

[p. 56]

Sigmund Freud rond 1912, gefotografeerd door een van zijn zoons

wetenschap het goede recht van de psychoanalytische benadering bepleit, zo zijn er ook in andere vakgebieden alom gerespecteerde geleerden te noemen.

Ik zou dus beslist niet willen beweren dat vaststaat dat de psychoanalyse tot de pseudo-wetenschappen moet worden gerekend. Ik weet er eerlijk gezegd ook te weinig van om er een bezonken oordeel over te kunnen geven. Er zijn bovendien binnen de wereld van de psychoanalyse zoveel verschillende richtingen en stromingen, dat de ontmaskering van de ene stroming nog niet hoeft te leiden tot de déconfiture van alle andere. Sommige onderzoekers zweren nog altijd bij Freud, anderen hebben hem allang achter zich gelaten. Het enige dat met zekerheid gezegd kan worden is dat de theorie hoogst omstreden is en dat het voor een buitenstaander bepaald lastig is om zich een eigen oordeel over deze materie te vormen. Men moet bijna een opleiding tot psychoanalyticus hebben doorlopen om er met enig gezag over te kunnen spreken.

Wat is de les die de biograaf hiervan kan trekken? Moet de biograaf, die toch zelden een opleiding tot psychoanalyticus heeft doorlopen, zich afzijdig houden van de psychoanalyse? Is het wijs om als biograaf geen beroep te doen op een theorie die zo hoogst omstreden is en waarvan de verklarende kracht door velen in twijfel wordt getrokken, zeker als zij wordt toegepast op personen uit het verleden over wie het intieme bronnenmateriaal soms bepaald mager is en aan wie geen vragen gesteld kunnen worden? Loopt de biograaf die de verlokkingen van de psychoanalyse niet kan weerstaan niet het gevaar als een dilettant of een naïeve amateur zijn onderwerp te verknoeien, door de clichés van een verouderde theorie aan te zien voor diepe inzichten in de werking van de menselijke psyche? Geldt in dit geval niet het woord: bij twijfel niet doen?

Vanuit een praktisch oogpunt valt veel te zeggen voor dit standpunt, maar vanuit een meer theoretische benadering ligt het anders. Waarom zou een onderzoeker zich laten afschrikken door de moeilijkheidsgraad van een methode?

[p. 57]

Moeten we altijd de weg van de minste weerstand kiezen, of moeten we ons op het standpunt stellen dat als de risico's van een mislukking groot zijn de beloning navenant ook groter zal zijn? Wie niet waagt, die niet wint, zou het motto kunnen zijn. Ik zou op grond van bovenstaande dus bepaald niet willen beweren dat de biograaf zich verre van de psychoanalyse zou moeten houden.

Er zijn echter heel andere redenen waarom het voor een biograaf verstandig zou kunnen zijn zich niet met de psychoanalyse bezig te houden. De psychoanalyse is in mijn ogen namelijk behalve discutabel of dubieus vooral ook irrelevant. Ik zou dus niet de stelling willen verdedigen dat de psychoanalytische benadering afgewezen moet worden omdat ze pseudo-wetenschappelijk of op zijn hoogst dubieus en dus ook onbetrouwbaar is; ik zou de eigenlijk radikalere stelling willen verdedigen dat de psychoanalyse, zelfs als zij wel betrouwbaar en echt-wetenschappelijk zou zijn, voor de biograaf weinig te betekenen heeft.

Deze stelling - de psychoanalyse is irrelevant voor biografisch onderzoek - is echter weer niet veel meer dan het gevolg van een andere, meer algemene stelling, die ik hier tevens op tafel wil leggen en die ik, omwille van de discussie, ook weer ongeclausuleerd zou willen formuleren. Die stelling luidt dat in het biografisch onderzoek de hele psychologiserende benadering een doodlopende weg is, die de biograaf van zijn eigenlijke doelstelling afbrengt, de nieuwsgierigheid van de lezers misschien bevredigt, maar afbreuk doet aan de werkelijke betekenis van biografisch-wetenschappelijk onderzoek.

De twintigste-eeuwse biografie onderscheidt zich onder andere van oudere biografieën door het element van de psychologische ontleding van de hoofdpersoon. De ene na de andere schrijver - in ons land is indertijd vooral Romein hierom bekend geworden - heeft beklemtoond dat zoiets essentieel zou zijn voor een goede biografie. De twintigste eeuw in het algemeen is wel eens de eeuw van de psychologie genoemd en voor de biografie geldt dat zeker. Nu deze eeuw echter ten einde loopt wordt het misschien tijd de ban van de psychologie te breken en te onderzoeken of we ons al die tijd niet op een dwaalspoor hebben laten brengen. Is de psychologische benadering - waarvan dus de psychoanalytische alleen maar een verscherpte variant is - werkelijk essentieel voor de biografie?

Er zijn tijden geweest waarin ik dit - zonder er diep over te hebben nagedacht - zelf ook geloofde: geen biografie zonder psychologie. Ik had wel bij het lezen van Jan Romeins boekje over de psychologie enige twijfel voelen opkomen of dat nu wel de benadering was - díe psychologische theorie, díe uitwerking - maar het leek hooguit een praktisch punt, geen theoretische bedenking. Later dacht ik er al wat anders over en vroeg ik me af of het voor een klassiek en gevestigd genre als de biografie wel verstandig is zich over te leveren aan een wetenschap, de psychologie, die een dergelijke status nog niet heeft bereikt en waarin soms nog flinke verschuivingen optreden. Maar een doorslaggevend argument tegen de psychologie was dit nog niet. Zoals als boven al betoogd, in de

[p. 58]

wetenschap kunnen risico's geen overwegend bezwaar zijn om iets te proberen.

Twijfel van geheel andere aard deed zich evenwel voor toen ik mijzelf gezet had aan het schrijven van een biografie van een Nederlandse geleerde, de wiskundige en wetenschapshistoricus E.J. Dijksterhuis, de schrijver van De mechanisering van het wereldbeeld. Oorspronkelijk was het de bedoeling slechts een klein geïllustreerd boekje te maken in de trant van de bekende Duitse RoRoRo-deeltjes. Maar geleidelijk is groeide dit bescheiden plan uit tot een serieuze poging een echte biografie van de man te schrijven en daar is het dan ook op uitgedraaid. Ik vertel u dit om duidelijk te maken dat ik tamelijk argeloos aan het werk begonnen ben, niet eerst een dikke stapel theoretische werken over de biografie heb doorgeworsteld om vervolgens aan het eigenlijke onderzoek te beginnen. Ik heb me vooral laten leiden door mijn eigen interesse: niet wat de theorie voorschreef dat ik moest doen, maar datgene wat ik interessant vond om verder uit te zoeken en te beschrijven (en eventueel te verklaren).

Pas in een relatief laat stadium heb ik mij gerealiseerd wat ik precies had gedaan en pas toen heb ik er een theorietje van eigen makelij onder geschoven om het toch iets te laten lijken. Dat moest ook wel, want ik merkte dat ik met iets gekomen was dat in bepaalde opzichten afweek van wat je anders had kunnen verwachten: in de biografie van Dijksterhuis is het psychologische element heel duidelijk op de achtergrond gebleven. Een uitvoerige psychologische ontleding van de hoofdpersoon ontbreekt. Was dat, zo vroeg ik mij af, nu een fout die zo snel mogelijk moest worden hersteld, of kon ik er goede redenen voor geven en moest ik blij zijn dat ik mij niet zo had laten leiden door de dominante psychologiserende benadering? Ik besloot tot het laatste.

De belangrijkste, zo niet de enige reden om een biografie van een geleerde te schrijven is gelegen in de kwaliteit van het werk dat deze geleerde ons nagelaten heeft en de betekenis die aan dit werk toegekend moet worden. Dat is de enige reden voor een auteur om de lezers lastig te vallen met een boek over een persoon uit het verleden. Het werk staat voorop, niet de persoon. Als het werk belangrijk, maar de persoon minder kleurrijk is dan men soms hoopt, is dat geen reden om het hele plan af te blazen. Wie kennis wil maken met bijzondere persoonlijkheden moet zich trouwens überhaupt niet op biografieën storten. In de literatuur treft men veel diepgravender psychologische portretten aan dan ooit in het biografisch genre mogelijk zal zijn en wie niet graag leest kan altijd nog in de schouwburg of de cinema terecht. In de biografie gaat het om de historische betekenis van de persoon in kwestie en bij veel personen moet men zich dan wenden tot het werk, of dit nu het produkt van intellectueel, kunstzinnig of politiek vakmanschap is.

Steeds moet men daarbij bedenken dat het niet zozeer gaat om de betekenis die het werk voor (in mijn geval) de geleerde zelf heeft gehad, de betekenis die hij er zelf aan heeft toegekend. Cruciaal, doorslaggevend bij de beslissing of de man een biografie verdient is de vaststelling dat het werk voor ons een zekere bete-

[p. 59]

kenis heeft. Bijvoorbeeld als norm, als schrikbeeld, als toetssteen, als inspiratiebron of wat ook maar. Ik geloof niet in de volstrekte ontkenning van de eigen inbreng, van de eigen interesse in het verleden die sommige historici prediken. Geschiedschrijving is alleen zinvol en wordt de facto ook alleen beoefend als het verleden ons in het heden iets te zeggen heeft.

Het gaat dus primair om het werk zoals dat ons nog aanspreekt en dus niet om de persoon. Dat is de belangrijkste overweging om het psychologische element terug te dringen. Alle andere overwegingen zijn in vergelijking daarmee secundair: dat over Dijksterhuis als persoon weinig intieme details bekend zijn en dat we het voornamelijk zouden moeten doen met een analyse van zijn openbare gedrag; dat voor zover wij iets over zijn persoonlijkheid weten dat niet wijst op een werkelijk schilderachtig karakter waarover we ons zouden kunnen verbazen; of dat er in zijn persoonlijkheid weinig ontwikkeling aanwezig lijkt te zijn, zoals ook in zijn werk niet de ontwikkeling, maar de verbreding, verfijning, nuancering voorop lijkt te staan.

Al die overwegingen - die ook tot het minder benadrukken van de psychologische invalshoek kunnen leiden - waren secundair ten opzichte van de overweging dat het werk en niet de persoon voorop diende te staan. Wat ik in de biografie had gedaan, zo begreep ik achteraf, was de reconstructie, de herschepping van de wereld van een geleerde: de vooral intellectuele wereld van E.J. Dijksterhuis, de wereld die schuilgaat achter het cultuurhistorische monument dat De mechanisering van het wereldbeeld



is geworden.

Ik gebruikte zojuist het woord reconstructie niet helemaal zonder speciale

[p. 60]

bedoeling, want bij het schrijven heb ik weleens het gevoel gehad niet het leven van een persoon te beschrijven, maar de bouw en de inrichting van een huis. Ik had de indruk steeds opnieuw door een huis te dwalen, waarin ik voortdurend nieuwe vertrekken betrad, nieuwe uitbouwtjes ontdekte of onvermoede doorgangen tussen bepaalde vertrekken op het spoor kwam, zonder dat de structuur van het gebouw wezenlijk veranderde. Ik kwam regelmatig in dezelfde kamers terug, maar wist dan meer over de verbindingen met andere vertrekken, zag in de hoeken en nissen meer dan ik bij de eerste rondgang had gezien. Zo ik een steeds completer beeld van het hele huis. Al met al is die beschrijving vrij statisch gebleven en in zekere zin ook tamelijk formeel. Maar de veelzijdigheid èn de inwendige samenhang van de intellectuele wereld van Dijksterhuis kwamen zo wel het best tot hun recht.

Het psychologische element - nogmaals, gesteld dat ik stof had om daar uitvoerig over te schrijven - zou daar weinig of niets aan kunnen toevoegen. De betekenis van die intellectuele wereld is namelijk niet gelegen in de psychologische achtergrond ervan, de doorgaans strikt individuele psychische gesteldheid die Dijksterhuis tot bepaalde gedachten gebracht heeft. De betekenis van die gedachten, dat wil zeggen de betekenis voor ons als schrijver en lezer, ligt op een ander vlak en daarover heeft de psychologie niets te melden.

Natuurlijk kan een biograaf zich niet geheel aan de psychologie onttrekken. Ons hele taalgebruik is doorspekt met psychologische terminologie en een levensverhaal zou volstrekt onbegrijpelijk worden als op een elementair niveau - op dat van emoties, op dat van sympathie en antipathie, liefde en haat, om maar iets te noemen - ook elke referentie naar psychologische noties buitengesloten zou worden. Wie een levensverhaal op papier zet, kan daar dus niet omheen, anders wordt het leven een onsamenhangende reeks op zichzelf staande gebeurtenissen. Maar - en daar gaat het om - voor de duiding van het werk, voor de duiding dus van datgene wat de bestaansgrond van een biografie uitmaakt, is die psychologiserende benadering niet nodig.

Maar, zou men zich kunnen afvragen, is de biografie dan wel de meest geëigende vorm voor iemand die een herschepping van de intellectuele wereld van een geleerde of schrijver tot stand wil brengen? Is een monografie over het werk, eventueel voorafgegaan door een kort overzicht van de levensloop van mijnheer X of mevrouw Y, niet voldoende? Is de formele aanpak van de (geleerden) biografie die ik zojuist uiteenzette niet strijdig met ook het ontwikkelingsperspectief dat de biografie bij uitstek kan brengen? Is het niet de bedoeling van een biografie te laten zien hoe het werk groeit met de persoon, niet in zuiver biologische of sociale zin natuurlijk, maar ook en juist in geestelijke en psychologische zin?

Ik zou daar twee dingen over willen zeggen. In de eerste plaatst gaat achter deze overwegingen toch weer de gedachte schuil dat de biografie vooral een verklarende waarde heeft. En daarmee

[p. 61]

wordt andermaal het accent op het verkeerde aspect gelegd. Het gaat in de geleerdenbiografie niet primair om de verklaring van het ontstaan van het werk, maar om de ontleding van de betekenis van dit werk, en wel de betekenis die uitstijgt boven het strikt particuliere dat het werk voor de geleerde in kwestie kan hebben betekend. Ik begrijp die drang tot verklaren niet zo goed. De geschiedwetenschap is een gerespecteerde wetenschap geworden zonder dat zij in staat is geweest op grote schaal verklaringen van historische gebeurtenissen te produceren; we weten zelfs niet eens zeker wat verklaren in de geschiedwetenschap precies inhoudt. Kennelijk kan een wetenschap bestaan zonder te verklaren en ik heb daar vrede mee - ik heb liever een genuanceerde beschrijving dan een onzekere verklaring en neig naar de gedachte dat een goede beschrijving tegelijk al een goede verklaring is.

In de tweede plaats wil ik opmerken dat een biografie niet staat of valt met het ontwikkelingsperspectief. Een biografie is een zinvolle historische methode ook of juist in die gevallen waarin een geestelijke groei niet zichtbaar is. De biografie namelijk ook een methode om de samenhang tussen verschillende compartimenten van het leven van de hoofdpersoon zo duidelijk mogelijk over het voetlicht te brengen. En dit geldt zeker bij iemand als Dijksterhuis, die zich de overbrugging van ‘de twee culturen’ tot doel stelde en daarom ook in beide culturen vertoefde, die zich bovendien zowel in de wetenschap als in het onderwijs, zowel in de academische geleerdenkring als in de vrijere intellectuele wereld van een cultureel tijdschrift als De Gids bewoog.

E.J. Dijksterhuis, 1953 (foto uit de biografie)

Daarom blijf ik bij mijn stelling: de biograaf van een persoon die vooral om zijn of haar werk van betekenis is geworden, heeft zelden behoefte aan de psychologie, laat staan aan de psychoanalyse.

Literatuur:

Marcel Hulspas en Jan Willem Nienhuys, Tussen waarheid en waanzin. Een encyclopedie der pseudo-wetenschappen (Utrecht 1997).

K. van Berkel, Dijksterhuis. Een biografie (Amsterdam 1996).

Deze vier artikelen zijn bewerkingen van de lezingen die werden gehouden op het symposium Biografie en psychoanalyse, georganiseerd door de Werkgroep Biografie in Maison Descartes te Amsterdam op 14 november 1997.