Biografie Bulletin. Jaargang 8

[p. 31]

Wat rijkdom lijkt, blijkt armoede
Psychoanalyse, biografie en psychologie
Jaap van Heerden

Een belangrijk verschil tussen de psychologie en de psychoanalyse is dat de eerste gemakkelijk een lijst kan opstellen van problemen die zij nog niet doorziet, terwijl de tweede aan die mogelijkheid zelfs niet heeft gedacht. De psychoanalyse lijkt voltooid en zit bijgevolg nooit om een antwoord verlegen, terwijl de psychologie met de regelmaat van de klok de beperkingen van haar eigen zeggingskracht onderkent en bij elk probleem dat haar wordt voorgelegd meteen vraagt om subsidie.

De psychoanalyse lijkt daarom de aangewezen partner voor letterkundigen, historici en antropologen die bij de verklaring van menselijk gedrag een bondgenoot zoeken. Voor buitenstaanders is het bovendien ook leuker zo nu en dan bij de psychoanalyse te rade te gaan dan bij de psychologie omdat de psychoanalyse naar instelling verborgen betekenissen onthult en de psychologie vaak niet verder komt dan het uiten van twijfel. Het is daarom niet verwonderlijk dat onder biografen de vraag opkomt of de psychoanalyse bij het verzorgen van een levensbeschrijving niet van groot en doorslaggevend belang kan zijn. Aan de psychologie wordt zelfs niet gedacht.

De grote innerlijke zekerheid waarover de psychoanalyse beschikt, strekt haar overigens niet onverdeeld ten voordeel. Ik ken veel mensen, onder wie ook psychoanalytici, die aan de zelfvoldane stagnatie van de psychoanalyse de zekerheid ontlenen dat zij haar langste tijd heeft gehad. Het is natuurlijk waar dat in de loop der jaren allerlei leerstellingen van de psychoanalyse zijn geliberaliseerd, maar ze zijn nooit onder druk van empirisch onderzoek nauwkeurig herzien of radicaal verworpen. De psychoanalyse is in de eerste plaats een wetenschap van de interpretatie en vaker nog van de herinterpretatie. Dat maakt haar voor belangstellenden ook zo aantrekkelijk: zij verleent betekenis aan gedragingen. Zij is daarin ook weinig restrictief: alles leent zich eventueel voor duiding. Er is niets dat niet geduid kan worden. Bij grondige duiding heeft zelfs het triviale een betekenis.

Dromen

Dat hier een probleem ligt, kan ik wellicht het best verduidelijken aan de hand van de droomduiding, binnen onze cultuur beschouwd als een van de grootste prestaties van de psychoanalyse. Dromen

[p. 32]

hebben betekenis, maar hun betekenis is niet doorzichtig. Ze vereisen duiding. In dromen worden onze preoccupaties gesymboliseerd. De symbolisering vindt plaats omdat wij de letterlijke inhoud van onze gedachten niet willen onderkennen. Of dat nu waar is, is een tweede. Het doet hier niet terzake. Het gaat mij om de symbolisering.

De droom is een rebus. Er bestaat een dromentaal. Sommige psychoanalytici spreken zelfs van een droomgrammatica. Dat kan allemaal best waar zijn, maar wat weinig psychoanalytici beseffen is dat er in die droomtaal ook fouten gemaakt kunnen worden. Net als in iedere andere taal moet de droomtaal in het gebruik onwelgevormdheden kunnen bevatten of symboliseringen die ‘ongrammaticaal’ zijn of een semantische anomalie. Kan men fouten maken in de droomtaal, per abuis werken aan een nietszeggendheid, het verkeerde symbool kiezen of wartaal uitslaan? Daarover kan de psychoanalyse ons niet informeren. Zij moet er in principe van uitgaan dat niets zonder betekenis is. Wat een rijkdom lijkt, is in feite een blijk van armoede. De psychoanalyse kan in de droomduiding haar domein niet inperken, zij kan geen afwijking van enige norm noemen en heeft daarmee in feite de droomtaal niet genormeerd.

Als we ons in deze context even tot de positie van de biograaf bepalen is het hem niet gegeven om op basis van de psychoanalyse te zeggen dat de dromen van zijn hoofdpersoon helaas onwelgevormd waren of van elke betekenis ontbloot. Wat voor de droominterpretatie geldt, geldt voor de hele biografische interpretatie: de psychoanalyse sluit niets uit als oninterpreteerbaar, of voorzien van de verkeerde betekenis. Er zijn nog enkele bijkomstigheden waarmee een biograaf die een psychoanalytische duiding zoekt rekening moet houden. Bij de psychoanalytische interpretatie van gedrag gaat het niet alleen om verborgen motieven, maar om motieven die op een of andere wijze laakbaar zijn. Ik heb daar geen problemen mee, maar een biograaf moet beseffen dat een psychoanalytische duiding zijn held zelden op een hoger plan tilt. De psychoanalyse zal niet zo gauw zijn grote menslievendheid of consideratie met anderen aan het licht brengen als verborgen drijfveer achter zijn gedrag.

De kies van Luther

Ook moet de biograaf er rekening mee houden dat hij al analyserend aan overinterpretatie bezwijkt. Heiko Oberman vermeldt in zijn biografie van Martin Luther dat deze eens droomde van het verlies van een kies. Volgens de volkswijsheid uit die tijd werd zo'n droom beschouwd als aankondiging van de dood van een dierbare verwant. En inderdaad, twee dagen later overleed Luthers vader. Oberman merkt terloops op dat de psychoanalyse zo'n droom interpreteert als obsessie met het verlies van de mannelijke potentie. Dat Luther zich zorgen maakte over de staat van zijn gebit wordt noch door de volkswijsheid noch door de psychoanalyse in overweging genomen, zelfs niet als zou blijken dat hij enkele dagen later een kies verloor.

Als men iemands leven beschrijft zal men zijn gedrag op cruciale momenten beschouwen als het product van zijn verleden. Dat is redelijk en tegelijk triviaal. Iedereen is het product van zijn verleden. Maar je kunt een typisch accent leggen.

[p. 33]

Als iemand veel conflicten heeft met zijn meerderen kun je opmerken dat hij daarin het conflict met zijn vader herhaalt. De verleiding is nu groot om te zeggen dat dit een mooi voorbeeld is van een geslaagde psychoanalytische interpretatie. Maar dat is fout. Het is pas een psychoanalytische interpretatie als je eraan toevoegt dat de persoon in kwestie dat niet beseft. De grondslag van de huidige conflicten moet verdrongen zijn, onbewust gemaakt. Dát is het nieuwe wat de psychoanalyse toevoegt. Voegt zij dat niet toe dan is zij overbodig. Het gaat om de onbewuste doorwerking.

Dat brengt mij op de vraag wat zoal onbewust kan doorwerken volgens de klassieke psychoanalyse. Hier kan de vorming der persoonlijkheid als voorbeeld dienen, voor de biograaf ook niet oninteressant. Het gaat er altijd om hoe men als baby en kleuter de verschillende ontwikkelingsstadia heeft doorlopen. Elk stadium kent zijn eigen primitieve geneugten die men echter moet leren loslaten. Soms lukt dat niet en keert men als volwassene tot die geneugten terug in de vorm van typische fixaties die een mislukte driftbeheersing verraden. Dat alles natuurlijk geheel onbewust Die fixaties kan de psychoanalyse per stadium traceren en omschrijven.

Een paar voorbeelden. Ik behandel ze niet allemaal. Een volledige opsomming is te vinden in Kouwers Spel der persoonlijkheid. Aan hem ontleen ik ook mijn selectie.

Het passief orale stadium. Dat wordt gekenmerkt door het exploratieve genot van sabbelen, zuigen, slikken en pruttelen. Wat eventueel blijft is snoeplust, voorkeur voor zachte eieren, overmatig drankgebruik, roken, babbelzucht, kwebbelen maar ook een liefde voor het leren van vreemde talen. Het oraal sadistische stadium. Hierin ervaart het kind de lust van bijten en kauwen. Wat eventueel overleeft is een voorkeur voor knapperig voedsel, het uitslaan van krachtige taal, weinig terughoudendheid in vloeken en een duidelijke hang naar het sarcasme.

Tenslotte nog het expulsief anale stadium, gekenmerkt door lust in de productie van ontlasting. Als fixatie overleeft een voorkeur voor diepe lage klanken van blaas instrumenten en voor scherpe geuren, liefde voor boetseren en smeren met verf en een gemakkelijke omgang met geld.

Het probleem van professor Fasseur

Moet een biograaf die bij zijn volwassen held een van deze voorkeuren opmerkt met de psychoanalytische interpretatie rekening houden? Als de geschetste ontwikkeling van de persoonlijkheid juist is, kan hij niet volstaan met de mededeling dat zijn hoofdpersoon zo graag schilderde in zijn of haar vrije tijd. Laat ik dit het probleem van professor Fasseur noemen, die aan een biografie van koningin Wilhelmina werkt. Moet professor Fasseur eigenlijk al niet in zijn weergave van haar vroege kindertijd zeggen dat zij veel genot ontleende aan het spelen met haar ontlasting opdat hij zo in een veel later hoofdstuk kan verklaren waarom zij zo graag schilderde?

Let wel, geen biograaf beschrijft - bij mijn weten - zijn figuur als historisch ooit verkerend in het expulsief anale stadium en daarna chronologisch correct in het retentief anale stadium, benadrukkend hoeveel plezier zijn figuur hieraan ontleende totdat zijn moeder het hem verbood. Wat een biograaf doet is een probleem verklaren, bijvoorbeeld waarom koningin

[p. 34]

Wilhelmina schilderde. Een raadsel, want zij moest eigenlijk regeren. Het antwoord kan zijn dat zij er plezier aan beleefde. Een goed antwoord, al klinkt het een beetje kaal. Nu zou je kunnen zeggen dat er sprake was van fixatie van lust op een onderdeel van de expulsief anale fase. Maar waarom zou je zo redeneren?

Wat je als biograaf feitelijk doet is een oorsprong aanwijzen die de held zich niet bewust herinnert en die een beetje pathologisch is. Je belandt in een hopeloze discussie. Niet zozeer omdat die stadia niet bestaan, maar omdat de doorwerking ervan omstreden is. Een biograaf die hierin meegaat moet beseffen dat zijn observatie of geldt als een bevestiging voor de theorie (het schilderen van Wilhelmina komt voort uit de expulsief anale fase) of als een weerlegging, want je kunt behalve het smeren van verf niets vinden dat op fixatie van die fase wijst. Integendeel, Wilhelmina had de pest aan lage sonore klanken. Waarom zou je je in dit netelige parket werken? Je kunt volstaan met een beschrijving van haar gedrag: ze schilderde graag, zelfs als ze eigenlijk moest regeren.

Therapeutisch gesprek

Er is nog een probleem dat samenhangt met het feit dat de meeste biografen hun hoofdpersoon niet persoonlijk kennen en zeker niet over de mogelijkheid beschikken hem in analyse te nemen. Het amateuristisch analyseren van een persoon is een afgeleide van het therapeutisch gesprek. Een analyticus neemt iemand in behandeling als deze zich vrijwillig bij hem meldt met een doorgaans vage, onbestemde klacht. In die positie verkeert de biograaf niet.

De psychoanalyticus laat veel aan de analysant over, die door vrij associëren verbanden oproept die de analyticus tenslotte gelegenheid bieden tot een voorlopige interpretatie die hij aan de analysant voorlegt. Er is in de analyse overdracht en tegenoverdracht, er is aanvankelijk weerstand en tenslotte erkenning als de analyticus de juiste snaar raakt. Dit hele zoekproces van samenspraak staat de biograaf niet ter beschikking. En toch wordt de geslaagde therapie beschouwd als de bevestiging van de psychoanalytische theorie en de waarde van een individuele analyse.

De analysant in al zijn betrokkenheid kan bij de validatie van de duiding niet ontbreken. De biograaf blijft niets anders over dan vage speculaties en globale aanduidingen die hij naar vermogen moet uitbuiten. En hoe groot is de kans dan niet dat hij het mis heeft, vooral omdat de verleiding om het kloppend te maken een selectieve keuze van details bevordert. Dat lijkt mij altijd een probleem van de biografie. Een biograaf kan er niet voldoende van doordrongen zijn dat de aaneenrijging van gebeurtenissen in iemands leven vooral berust op toeval. Als men toch per se een psychoanalytische duiding wenst, zou ik hem proberen met alle terughoudendheid die de psychologie ten aanzien van de psychoanalyse in acht neemt.

Dr. Jaap van Heerden is verbonden aan de Faculteit der Psychologie van de Universiteit van Amsterdam