Biografie Bulletin. Jaargang 7

[p. 232]

Wie is de ondernemer eigenlijk?
Het biografisch woordenboek van ondernemers
Ferry de Goey

Onlangs verscheen in België een biografisch woordenboek van de ondernemers uit dat land in de negentiende en twintigste eeuw. Soortgelijke werken bestaan in de Verenigde Staten, Schotland en Engeland. In deze boeken staan korte levensbeschrijvingen van ondernemers aan de hand van een lemma en verwijzingen naar verdere bronnen over het leven van de ondernemers. Het Centrum voor Bedrijfsgeschiedenis (CBG) van de Erasmus Universiteit Rotterdam en het Nederlands Economisch Historisch Archief (NEHA) te Amsterdam, hebben het plan opgevat om voor Nederland een biografisch woordenboek van ondernemers samen te stellen dat de hele periode 1500-2000 beslaat.

Bestaat er niet al zo'n werk in Nederland, zal men zich afvragen? In het bekende Biografisch woordenboek van Nederland, of het oudere Nieuw Nederlandsch Biografisch Woordenboek (1911-1937), staan inderdaad levensschetsen van enkele ondernemers, maar het is niet duidelijk op grond van welke criteria de ondernemers zijn opgenomen in het woordenboek. Waarom zij wel en anderen niet? Staan ze erin omdat ze iets bijzonders hebben verricht of zijn ze om een andere reden belangrijk geweest voor Nederland? En wanneer is iemand bijzonder of is iets belangrijk? De samenstellers van het woordenboek laten zich over hun selectiecriteria en methodiek niet uit. Voor wetenschappers is de selectie echter een zeer belangrijk vraagstuk. Dat heeft te maken met de eisen die aan wetenschappelijk onderzoek worden gesteld: het moet systematisch en controleerbaar zijn.

Om algemene uitspraken te kunnen doen over het falen of het succes van ondernemers, over de invloed van religie op het ondernemen of over de invloed van het ouderlijk milieu, moet men beschikken over een betrouwbare of representatieve verzameling biografische schetsen. Zo'n verzameling komt tot stand door allereerst te kijken wie in een bedrijf de ondernemer is: de definitiekwestie. Dat lijkt op het eerste gezicht een triviale en eenvoudig te beantwoorden vraag, maar in werkelijkheid is dat niet het geval. Zelfs van economen, van wie men toch mag aannemen dat zij hebben nagedacht over de ondernemer, wie hij is en wat hij doet, zijn nog geen eenduidige, algemeen aanvaarde definities gekomen. In een eenmanszaak is het nog betrekkelijk eenvoudig om de ondernemer aan te wijzen, maar bij Shell, Philips en DSM ligt dat minder simpel. Deze hebben een raad van bestuur met meerdere directeuren van divisies of landenorganisaties. Besluiten over grote investeringen, overnames, fusies en reorganisaties worden door de raad van bestuur genomen, waarbij iedere directeur kan meebeslissen. Wie is hier de ondernemer? Of moeten we alle directeuren tot ondernemer bestempelen? Is de president-directeur eigenlijk niet de ondernemer?

Omdat deze vragen zo lastig te beantwoorden zijn, kiezen samenstellers van biografische woordenboeken meestal de eenvoudigste oplossing. Men laat het antwoord achterwege: de collectie biografische

[p. 233]

schetsen wordt op pragmatische wijze samengesteld. Dat kan gebeuren door uit te gaan van reeds bestaande schetsen of door collega's te verzoeken schetsen aan te leveren. De genoemde woordenboeken uit de Verenigde Staten, Engeland, Schotland en België zijn op die wijze tot stand gekomen. De boeken zijn verdienstelijk, maar de methode heeft grote nadelen.

Het bezwaar tegen de werkwijze laat zich raden. De collectie is willekeurig gevormd, niet systematisch en dus voor wetenschappers onbetrouwbaar als men op basis van de gegevens algemene uitspraken wil doen. In veel gevallen zullen alleen ondernemers zijn opgenomen die in het verleden zelf van zich hebben doen spreken, bijvoorbeeld door brochures en pamfletten, of die al dan niet toevallig de aandacht hebben weten te trekken van historici of journalisten. Een zo gevormde collectie is beslist niet representatief voor de hele groep.

Het gros van de Nederlandse ondernemers schrijft geen boeken en doet geen uitvindingen. Anders dan in de Verenigde Staten of Engeland publiceren ondernemers ook maar zelden memoires, terwijl omgekeerd de wetenschap weging belangstelling voor ondernemers heeft. De laatste jaren verschijnen er wel meer (auto)biografieën van mensen als Albert Heijn, Heineken, Deterding en Fokker, maar van een traditie is nog lang geen sprake.

In het verleden zijn in Nederland diverse boeken gepubliceerd, gebaseerd op vraaggesprekken met spraakmakende ondernemers of op basis van bestaande publikaties. Hoe waardevol dergelijke boeken ook mogen zijn, voor wetenschappelijk onderzoek zijn ze onbruikbaar. Overigens zijn ze ook niet met dat doel geschreven en voldoen ook de meeste buitenlandse biografische woordenboeken niet aan de in de wetenschap gangbare criteria, hoewel ze wel door universitaire medewerkers zijn samengesteld. Ook zij kwamen niet tot een duidelijke definitie van de ondernemer en bewandelden de praktische weg.

In het biografieproject van het CBG/NEHA willen we proberen om op een meer verantwoorde (lees: wetenschappelijke) manier te werk te gaan. Ongetwijfeld zullen onze collega's in het buitenland dezelfde uitgangspunten hebben gehanteerd als wij, maar zij hebben daar blijkbaar in de loop van het project van moeten afwijken. Ook uit onze discussies met Nederlandse onderzoekers is al gebleken hoe lastig het is om bij een dergelijk project te voldoen aan de gebruikelijke eisen. Hoe dat komt zal ik trachten duidelijk te maken door de verschillende stappen die ter voorbereiding van het project zijn gemaakt, kort te beschrijven. Eerst is een definitie ontwikkeld op grond waarvan het mogelijk moet zijn om te bepalen wie de ondernemer in een bedrijf was. Deze definitie beoogt niet alomvattend te zijn, maar is vooral bedoeld om een selectie te maken. In de loop van het project wordt de definitie waarschijnlijk nog wel bijgesteld. De definitie luidt: ‘Ondernemer (m/v): de persoon die (mede-)eigenaar is en/of de dagelijkse leiding heeft over een in hoofdzaak met private middelen gefinancierde onderneming en verantwoordelijkheid draagt voor het strategisch beleid van de onderneming.’

De definitie bestaat dus uit zes onderdelen die ieder weer afzonderlijk zijn omschreven. Het voert te ver om daar nu uitgebreid op in te gaan. De definitie alleen is echter onvoldoende. Omdat we geen idee hebben van het totaal aantal ondernemers dat in deze periode in Nederland actief was, hebben we vooralsnog gekozen voor een selectie op basis van de omvang van de onderneming: het aantal personeelsleden en de grootte van het vermogen. Deze criteria zijn niet onomstreden omdat zo vooral de ondernemers van grote bedrijven worden

[p. 234]

geselecteerd, terwijl tachtig tot negentig procent van het Nederlandse bedrijfsleven bestaat uit bedrijven met minder dan honderd werknemers. We willen in eerste instantie uit iedere eeuw de honderd grootste bedrijven vinden, verspreid over verschillende branches en sectoren. Hiervan willen we vaststellen wie de ondernemer was.

Na de definitie is de afbakening van het gebied een groot probleem. Horen de zuidelijke Nederlanden (nu België) erbij? Uiteindelijk is besloten uit te gaan van het tegenwoordige grondgebied van Nederland. En hoe zit het met de koloniën? Formeel, staatsrechtelijk gezien was een ondernemer in Nederlands Indië of Suriname een Nederlandse ondernemer.

De afbakening in de tijd was een derde probleem. In eerste instantie is gekozen voor de periode 1500-2000. Het project moet in stappen worden uitgevoerd, waarbij steeds een periode centraal staat. Voor de periode 1500-1800 zal het bijvoorbeeld onmogelijk zijn om te komen met een verantwoord biografisch overzicht van ondernemers. Het ontbreken van archiefmateriaal en de staat van het onderzoek laten dat niet toe. Alleen van Amsterdamse kooplieden kan wellicht op termijn een overzicht worden gemaakt. Maar hoe representatief zijn Amsterdamse kooplieden voor het Nederland van de zeventiende en achttiende eeuw? Voor de negentiende eeuw is de situatie iets gunstiger. We denken voor de periode 1870-1970 wel in staat te zijn om de honderd grootste bedrijven te selecteren. Hiervoor zal aan de hand van steekproeven - we denken aan de jaren 1880, 1910, 1930 en 1950 - een ‘Top 100’ worden bepaald. Vervolgens wordt met behulp van jaarverslagen onderzocht wie gedurende een jaar directeur was en wie in de tussenliggende periode de dagelijkse leiding had. Van deze groep, we schatten tussen de vierhonderd en zeshonderd personen, worden de biografische schetsen gemaakt.

De schetsen zullen bestaan uit een lemma en levensverhaal waarin gegevens over de persoon (geboorte- en sterfjaar, religie, opleiding, beroep van vader, gegevens over echtgenoot, kinderen); informatie over de onderneming (familiebedrijf of management-onderneming, belangrijkste product, aantal personeelsleden) en gegevens over het ondernemerschap (vooral de mogelijke nevenactiviteiten op sociaal, politiek of cultureel terrein) worden verwerkt. Bij elke schets worden ook de bronnen vermeld.

De gegevens worden in een elektronische databank geplaatst. Na verloop van tijd zullen onderzoekers en andere belangstellenden deze databank kunnen raadplegen, al dan niet tegen betaling. Verder is het de bedoeling dat de gegevens in boekvorm worden gepubliceerd. Voorts wordt onderzocht of het mogelijk is de informatie op cd-rom uit te brengen, waarbij dan ook gebruik gemaakt kan worden van foto- en filmmateriaal. Het voordeel van een cd-rom is dat er eenvoudig met trefwoorden in gezocht kan worden. Zo zou het mogelijk moeten zijn om ondernemers die tussen 1920 en 1940 in Den Haag werkzaam waren, te vinden. Dan kan worden bekeken of ze elkaar bijvoorbeeld kenden via verenigingen of commissies. Bestonden er netwerken van lokale ondernemers en ondernamen ze ook samen bepaalde activiteiten?

Het biografieproject is er niet op gericht om alle ondernemers in Nederland in de periode 1500-2000 te verzamelen. Niet alleen is dat praktisch onmogelijk, maar het is ook onnodig. Om algemene uitspraken te doen over Nederlandse ondernemers hoeft men ze niet allemaal te kennen: een betrouwbare steekproef is voldoende. Omdat we het databestand willen gaan bijhouden, zal de verzameling schetsen vanzelf groter worden. We willen het onder-

[p. 235]

zoek naar de Nederlandse ondernemer stimuleren: naast de Philipsen, Meezen, Hopen, Scholtens en De Geers willen we ook de minder bekende ondernemers opnemen.

We realiseren ons dat de keuzen die wij hebben gemaakt, niet door iedereen worden gedeeld. Daarom is het wellicht goed erop te wijzen dat het project in de voorbereidings- en uitvoeringsfase een dynamisch karakter heeft: niet alles hoeft in één keer, niet alles kan in één keer. Over vijf jaar hopen we de eerste resultaten te kunnen tonen en over tien jaar kan men wellicht een oordeel vellen over het biografieproject.

Ferry de Goey is verbonden aan het Centrum voor bedrijfsgeschiedenis van de Erasmus Universiteit Rotterdam.