Biografie Bulletin. Jaargang 7

[p. 229]

‘En wat vindt Maup daarvan?’
Werken aan een biografie over Caransa
Wim Pelt

In de zomervakantie van 1990 las ik op een camping in de Pyreneeën de Nederlandse vertaling van Eduardo Mendoza's Stad der wonderen. Het boek gaat over een arm jongetje uit een dorpje bij Barcelona, dat een van de rijkste mannen van Spanje werd. Het is een roman waarin vanuit biografisch perspectief de geschiedenis van Barcelona wordt beschreven. In deze mengeling van feiten en fictie laat de schrijver zien hoe hij te werk is gegaan - ‘de kranten van die dagen schreven...’, etcetera. Ergens halverwege het boek bedacht ik: zo'n boek moet ik over Amsterdam schrijven en dan vanaf het interbellum. Welke rijkaard nemen we daarvoor? Niet thuis in dit soort kringen was Maup Caransa de eerste naam die me te binnen schoot. Naarmate ik me meer in de man verdiepte zag ik dat ik een interessante keuze had gemaakt. Caransa is van Portugees-joodse afkomst. Hoewel zijn naam sinds de jaren zestig een aureool had van glamour, was hij door diepe ellende gegaan.

Na allerlei baantjes, zoals loodgieter en arbeider in de Ford-fabrieken, begon hij aan de vooravond van de Duitse inval in Nederland een autosloperij. In 1941 ‘moest’ hij trouwen met de roomskatholieke werkster Rika Heysteeg. Dat werd zijn redding: als gemengd gehuwde met kind werd hij gespaard, maar toen zijn ouders in Westerbork zaten heeft hij zich toch gemeld. Nadat zijn ouders op transport waren gesteld kwam hij weer vrij. Zijn vader en moeder, zijn broers met hun gezinnen en het grootste deel van zijn verdere familie kwamen om in de vernietigingskampen. De oorlog door heeft hij zich met allerlei gescharrel staande weten te houden.

Na de bevrijding braken er voor de tweedehands autohandel gouden tijden aan. Een nieuwe auto kon de eerste naoorlogse jaren alleen worden verkregen wanneer men kon aantonen deze nodig te hebben voor bedrijfsuitoefening. Met de uit Meppel afkomstige autosloper Willem Vermaning begon hij een tweedehands autohandel op een open terrein aan het Waterlooplein. Al snel werd dat een kleine garage even verderop aan het plein. Door de handel in gebruikte autobanden kwam hij met de Waterloopleinhandelaar Bram Zwaaf terecht in de dumphandel, die een forse omvang kreeg. Bij de bevrijding lagen in de hele wereld grote voorraden legergoederen opgeslagen. De Amerikaanse werden aanvankelijk met door de Verenigde Staten verstrekte kredietgaranties verkocht, in de eerste plaats voor civiel gebruik - vanwege het tekort aan vrachtauto's, banden, assen en andere onderdelen - maar ook naar oorlogsbrandhaarden, zoals het Midden-Oosten en Afrikaanse landen.

Vanaf 1948 belegde Caransa zijn winsten in onroerend goed. Niet alleen omdat hij toen nog geen ervaring had met andere vormen van belegging, maar wellicht ook vanwege de relatief lage onroerend-goedprijzen waardoor hij meer dan honderd procent hypotheek kon krijgen. Behalve belegging bood onroerend goed ook nog de mogelijk-

[p. 230]

heid tot het verkrijgen van handelsgeld. Iemand die zaken deed in de autosloop of de dump kon namelijk niet zo gemakkelijk naar de bank om even wat geld te lenen voor per definitie onzekere handel. Belegde hij aanvankelijk in huizen rond het Waterlooplein, weldra werden dat hotels, café-restaurants en kantoren. In 1964 verwierf Caransa het prestigieuze Doelen Hotel als eerste van een aanzienlijke reeks hotels en andere spectaculaire aankopen. Daarnaast ontwikkelde hij projecten waarvan het Caransa Hotel aan het Rembrandtplein het bekendste is. Zijn onroerend-goedaktiviteiten aan dit plein maakten hem daar tot de grootste eigenaar.

Caransa was in die jaren zo populair dat hij in allerlei televisieprogramma's te gast was. Ging hij met zijn vrouw naar een filmpremière dan werd hem voor de camera naar zijn mening gevraagd. Ook door de schrijvende pers werd hij bejubeld. Waarom? Als geen ander wist hij zich te presenteren als een energiek en succesvol zakenman, die nog allerlei fantastische plannen in petto had voor Amsterdam. Er zijn vaak boude beweringen gedaan over Caransa's contacten op het stadhuis, ambtenaren die hem van ‘gouden tips’ zouden hebben voorzien. Wat daar ook van waar mag zijn, vast staat dat de gemeente Amsterdam hem ook meermalen heeft gedupeerd.

Het sterkste staaltje daarvan is wel het Caransa Hotel, dat van het Rembrandtplein tot de Amstel had moeten lopen. Verder dan halverwege de Bakkerstraat - de eerste bouwfase - is het hotel nooit gekomen. De lounge, de keuken, het restaurant, enzovoort waren gebouwd voor een hotel dat twee keer zo groot was. De gemeente had over het hoofd gezien dat twee huizen in de Bakker straat en aan de Amstel op de monumentenlijst stonden.

Alle pracht en praal waarmee Caransa zich omringde hadden een onvoorziene keerzijde. Nog nooit was het voorgekomen dat een Nederlandse miljonair werd gekidnapt om het losgeld. Caransa was de eerste die het overkwam in het najaar van 1977. Het kostte hem tien miljoen. De vermoedelijke daders hebben met hun naam in de krant gestaan maar geen van hen is ooit gearresteerd of verhoord. Bij de kidnap zouden maffia-connecties betrokken zijn geweest en wat Cosa Nostra doet met mensen die te veel vertellen wist de Amsterdamse onderwereld toen alleen nog maar van het witte doek en de TV. In het IRT-rapport wordt de ontvoering aangehaald als een van de eerste zaken waaruit bleek dat zich in Nederland georganiseerde misdaad begon te manifesteren.

De ontvoering heeft ertoe geleid dat Caransa zich meer en meer uit de publiciteit terugtrok. In dezelfde tijd begon hij meer buiten Amsterdam te investeren, vooral in het buitenland. In Israël, de VS, de Antillen, Spanje en Frankrijk bouwde hij hotels en vakantiehuisjes.

Tot zover Caransa's levensloop. Bij biografisch onderzoek naar iemand als hij stuit je meteen al op twee belangrijke problemen. In de eerste plaats gaat het over iemand die nauwelijks iets anders op papier heeft gezet dan een handtekening. Weliswaar heeft zijn personeel vele al dan niet door hem persoonlijk gedicteerde zakenbrieven verstuurd, maar daarvan is veel niet bewaard en niet ter inzage. Daarmee ben ik meteen bij het tweede probleem: de man in kwestie wenst niet mee te werken aan een biografie.

Toen ik in het najaar van 1990 met mijn onderzoek begon was mijn gedachte: ik moet zijn maten van de beginjaren spreken. Rond het Waterlooplein vond ik al snel mensen die hem van vóór de oorlog kenden, maar die weigerden mij ook maar iets te

[p. 231]

vertellen, of waren om uiteenlopende redenen niet meer aanspreekbaar. Bij deze pogingen werd mij ook steevast verzekerd dat mijn boek geen kans van slagen had omdat niemand mij te woord zou willen staan. De eerste vraag die mij door zijn oude bekenden werd gesteld was altijd: ‘En wat vindt Maup daarvan?’ Dat mensen dan niet meer met je willen praten hoeft geen speciale reden te hebben, het kan gewoon een kwestie van fatsoen zijn, maar er kan ook meer achter zitten. Wat dan? Ja, dat zou ik ook wel willen weten. Vaak kreeg ik ook de vraag: ‘Mag dat zomaar, een boek over iemand schrijven die dat niet wil?’ Met die vraag heb ik mezelf evenzeer bezig gehouden. Ik vind echter dat iemand die zo nadrukkelijk de publiciteit heeft gezocht mag verwachten dat er ook zonder zijn toestemming over hem wordt geschreven. Hij heeft de publiciteit benut om zijn zaken te promoten, om de concurrentie een slag voor te zijn, soms ook om instanties als de gemeente onder druk te zetten. Daar mag je mijns inziens je mening over publiceren. Bovendien dient een biografie van Caransa zeker een breder historisch belang. Over mensen als hij is in Nederland nooit een biografie geschreven. Caransa is het prototype van de succesvolle Amsterdamse zakenman - en dan niet van een telg uit een oud koopmansgeslacht, maar van iemand uit het Waterlooplein-milieu, uit een verdwenen wereld met een eigen manier van zaken doen, een eigen gedragscode en mentaliteit.

Omdat oral history vooralsnog weinig vruchten afwierp, heb ik mij op de gedrukte bronnen gestort. In de kranten hebben honderden artikelen over hem gestaan en de grotere stukken leveren een schat aan details op over bijvoorbeeld zijn kleding, interieur en manier van doen. Waar zijn woorden letterlijk worden weergegeven is veel te vinden over zijn redeneertrant, zijn mentaliteit en niet in de laatste plaats zijn humor. Verder zit er veel in de archieven van gemeentelijke diensten waarmee hij zaken deed. In het kadaster heb ik al zijn onroerend-goedzaken in Amsterdam nagevlooid en ook dat is een rijke bron. Je ziet zijn bezit groeien, je ziet met wie hij zaken deed, wat hij ermee verdiende. Over de dumphandel, aanvankelijk een van de belangrijkste onderzoeksproblemen, vond ik veel materiaal in het archief van de gemeentelijke handelsinrichtingen.

Het onderzoek is nu in een stadium gekomen dat ik mensen te spreken moet krijgen die met hem te maken hebben gehad. Er lopen in Amsterdam tientallen mensen rond die je een mooi verhaal over Caransa kunnen vertellen.