Biografie Bulletin. Jaargang 7

[p. 176]

Welke bronnen?
Over de biografie van Abraham Tuschinski
Henk van Gelder

Hoewel ik volstrekt niet te klagen heb over de positieve bespreking die Hans Schoots in het vorige Biografie Bulletin wijdde aan mijn boek over de vooroorlogse bioscoopmagnaat Abraham Tuschinski, wil ik enkele door hem opgeworpen suggesties en vragen niet onbeantwoord laten.

Schoots stelt om te beginnen vast dat ik 169 pagina's van mijn relaas niet heb gepretendeerd ‘alle aspecten uit het leven van zijn hoofdpersoon’ uit de doeken te doen. Vervolgens schrijft hij: ‘Zo was er over Tuschinski's privéleven bij uitgebreider onderzoek vermoedelijk wel wat meer te zeggen geweest, maar de auteur heeft zich vrij nadrukkelijk beperkt in zijn research. Uit zijn verantwoording is zelfs niet met zekerheid af te leiden of hij archiefmateriaal heeft geraadpleegd of zich heeft gehouden bij gepubliceerde bronnen, zoals Tuschinski's memoires en die van een aantal tijdgenoten, de literatuur over de Nederlandse film- en kleinkunstgeschiedenis en de talrijke krantenen tijdschriftenartikelen over het publieke optreden van Tuschinski.’

Laat ik het maar eerlijk zeggen: die passage zit me niet lekker. Hoewel hij, geloof ik, niets kwaad in de zin had, suggereert Schoots dat ik niet veel meer heb gedaan dan met schaar en lijmpot een onderhoudende collage maken uit eerder gepubliceerd materiaal. In werkelijkheid zijn de bestaande publikaties, waaronder Tuschinski's memoires die overigens alleen over zijn zaken gaan en niet over zijn privéleven, uiterst onbetrouwbaar. Wat voor diverse voor mijn voorgangers decennialang aan die memoires is ontleend - of aan krantenartikelen die zelf op die memoires waren gebaseerd - blijkt voor een aanzienlijk deel te bestaan uit een combinatie van sterke verhalen en anekdotes met twijfelachtig waarheidsgehalte. Wat ik er in mijn boek van heb gebruikt, is ofwel gecheckt, ofwel ontzenuwd, ofwel geciteerd met de nadrukkelijke kanttekening dat het niet viel te controleren. Betrouwbaar archiefmateriaal was slechts mondjesmaat voorhanden. Zo is Tuschinski's vooroorlogse bedrijfsarchief, ondergebracht in het toenmalige hoofdkantoor te Rotterdam, tijdens het bombardement van mei 1940 vernietigd. Ook persoonlijke brieven zijn er niet meer, als ze al ooit bestaan hebben. Bij mijn weten is Tuschinski nooit in staat geweest in het Nederlands te schrijven. Jarenlang heeft hij zelfs met een stempeltje op zak gelopen, waarop zijn handtekening stond. Over de mogelijke stichting van een Tuschinski-theater in Den Haag vond ik interessante stukken in het Haags Gemeentearchief, het Rijksinstituut voor Oorlogsdocumentatie bleek onder meer te beschikken over enkele onthullende verradersbrieven over de (joodse) Tuschinski's en in het Amsterdamse Gemeentearchief bevond zich een fraaie knipselcollectie en een politierapport over een belangrijk incident tijdens de bezetting. Veel méér was er niet te vinden.

Dat ik bij ‘uitgebreider bronnenonderzoek’ nog wel meer details had kunnen opsporen over Tuschinski's privéleven, is niet waar. Was het maar zo, dan had ik daar echt wel naar gezocht. De nooit eerder gepubliceerde bijzonderheden, onder meer over 's mans

[p. 177]

ingewikkelde liefdesleven, dank ik voornamelijk aan de openhartigheid van een nichtje dat de oorlog overleefde en mij vele middagen te woord heeft gestaan. Als ik mijzelf iets te verwijten heb, is het denk ik dat ik het boek niet aan haar heb opgedragen. Zij had het verdiend. Wel staat haar naam vanzelfsprekend achterin vermeld, in de lijst van mensen die mij hebben geholpen. Net als die van een in Parijs wonende achterneef, die mij door diverse verhalen en geschriften iets heeft kunnen vertellen over de Poolse achtergrond van de familie. Ook heb ik dankzij hem kunnen vaststellen dat ze officieel Tuszynski heten. Mijn brieven aan joodse archiefinstellingen in Polen bleven helaas onbeantwoord. Een paar andere verhalen en sfeerbeschrijvingen heb ik gelukkig nog uit de eerste hand kunnen optekenen van de weinige tijdgenoten uit de vooroorlogse bioscoopwereld die nog in leven zijn. Het is, kortom, onjuist dat ik mij nadrukkelijk zou hebben beperkt in mijn research. De beperking school in de voorradige gegevens, niet in mijn naspeuringen. Maar dat ik hier zo uitgebreid melding van maak - uitgebreider dan in de verantwoording achterin het boek, dat geef ik toe - is niet uitsluitend om mijn eigen straatje schoon te vegen. Wat ik er vooral mee beoog, is enig inzicht te geven in de problemen waarmee een biograaf te kampen heeft als er geen regulier bronnenmateriaal bestaat. Doorgaans gaat het in dit blad over biografen die dreigen te verzuipen in de veelheid van schriftelijk materiaal (dagboeken, brieven, gepubliceerde werken). Bij iemand als Abraham Tuschinski ontbreekt dit alles. Zelfs zijn ooit als feuilleton gepubliceerde memoires werden niet door hemzelf geschreven, maar door een ghostwriter.

Het is typerend dat Hans Schoots, die zelf als biograaf immers aan die veelheid van schriftelijk bronnenmateriaal is gewend, automatisch aanneemt dat er ook in het geval van Tuschinski veel meer te vinden was geweest dan ik heb gevonden. Geenszins onderschat ik het monnikenwerk dat ten grondslag ligt aan zijn afgunstwekkend mooie boek over Joris Ivens, integendeel, maar er zijn ook voorbeelden waarbij de biograaf het moet stellen met veel minder documentatie. Dat geldt vooral in de amusementsgeschiedenis, waaruit ik tot dusver de meeste van mijn hoofdpersonen heb geput. Wie zich met biografische ambities op dat terrein begeeft, kan het zich niet veroorloven zich in zijn research beperkingen op te leggen. Wie dat wel zou doen, zou namelijk niets overhouden.