Biografie Bulletin. Jaargang 7

[p. 165]

Soelaas in Kapellenland
De Amerikaanse droom van Frederik van Eeden
Herman de Liagre Böhl

‘O Hansje man, het is hier een goed land. Geloof niet het kwaad wat ze er van zeggen. Het is een groot, mooi land vol wonderen, waar nog grooter wonderen te wachten zijn.’ Die hoogdravende impressie van de Verenigde Staten verzond de Tachtiger, psychiater en sociale hervormer Frederik van Eeden in maart 1908 aan zijn oudste zoon Hans.

Over Van Eedens band met de VS, zijn projecten aldaar en zijn contacten met prominenten schreef de Amerikaniste Marianne Mooijweer een informatief proefschrift dat vorig jaar verscheen bij de Bataafsche Leeuw. Het boek beslaat drie delen. In het eerste deel komt de Amerikaanse inspiratie voor Van Eedens hervormingsstreven in de jaren 1898-1907 aan de orde, het tweede deel behandelt zijn drie Amerikaanse lezingentournees, ondernomen in de jaren 1908 en 1909, terwijl het derde deel beschrijft op welke Amerikanen van formaat hij voor de rest van zijn leven grote toekomstverwachtingen projecteerde.

Voor zijn sociale projecten putte Van Eeden sinds het begin van de jaren negentig inspiratie uit Amerikaanse voorbeelden. De utopische roman Looking Backward (1888) van Edward Bellamy en Henry David Thoreau's romantisering van de vrije natuur in het boek Walden: Or life in the woods (1854) brachten hem tot het besluit in Bussum de kolonie Walden op te zetten, een landbouwcommune die gebaseerd was op gemeenschappelijk grondbezit en een coöperatieve werk- en verbruikersverdeling. Walden, gesticht in 1898, was bedoeld als centrum en uitvalsbasis van een uitgestrekte, internationaal opererende keten van onderling samenwerkende coöperatieve kernen - boerderijen, fabrieken, mijnen, transportbedrijven en winkels - die na verloop van tijd als eerlijk alternatief naast het kapitalistische stelsel zouden functioneren en het uiteindelijk zouden overtreffen. Alle bij deze keten betrokken bezittingen moesten eigendom van de federatie zijn, waarover men in kameraadschappelijk overleg beschikte, mits de gemaakte winst in de onderneming werd gestoken en daarnaast ten goede kwam aan de gemeenschap als geheel.

Van Eedens Walden-project was dus uitgesproken socialistisch. Maar tegelijk was de grote hervormer - zoals in alle aspecten van zijn leven - tweeslachtig: zijn sociale filosofie vertoonde ook liberale en kapitalistische trekken. Fascinatie voor de Amerikaanse droom speelde hem hierbij parten. Want Van Eeden liet zich niet uitsluitend leiden door de ervaringen van Amerikaanse landbouwcommunes, zoals die van de Hernhutters, Quakers, Tolstojanen en utopische socialisten. Hij spiegelde zich ook aan de voortvarendheid van het Amerikaanse bedrijfsleven. De efficiency en planning die hij daar ontwaarde, wilde hij in zijn eigen federatie van coöperaties imiteren. Maar zijn medewerkers in Walden waren overwegend rechtgeaarde socialisten die niets voelden voor de Amerikaanse handelsmentaliteit. Een paar jaar hield de Bussumse commune zich het hoofd boven water in de harde wereld van concurrentie en commercie. In 1907 werd het faillissement over het project uitgesproken. Toen Van Eeden in datzelfde

[p. 166]

jaar geïnviteerd werd om een lezing in de VS te geven over de bijdrage die het coöperatieve ideaal aan de oplossing van de werkloosheid kon leveren, nam hij die kans met beide handen aan. In totaal ondernam hij drie Amerikaanse lezingentournees. De beschrijving ervan vormt de kern van Mooijweers dissertatie. Ze geeft een overzicht van Van Eedens ontmoetingen en belevenissen en analyseert de inhoud van zijn lezingen. Smakelijk vertelt zij ook over de hartelijke ontvangst die hem vrijwel overal ten deel viel. Die gastvrijheid bracht hem tot het plan in de Verenigde Staten een nieuwe, coöperatieve landbouwkolonie te stichten. De uitvoering legde hij in handen van de welgestelde Amerikaanse ondernemer en grootgrondbezitter Hugh MacRae. Onder diens toezicht vestigde zich in 1911 te Wilmington in de staat North Carolina een groep Nederlandse tuinders in de zogeheten ‘Van Eeden colony’. Vanuit Nederland had Van Eeden zich ingespannen voor de selectie van de kolonisten. Daarbij verzweeg hij dat er, op instigatie van MacRae, in de kolonie geen sprake zou zijn van daadwerkelijke coöperatie of gezamenlijk bezit. Die wijziging van de opzet werd door Van Eeden geaccepteerd vanuit de overtuiging dat de socialistische praktijk vanzelf zou komen als de kolonie eenmaal goed draaide. Hiervan was echter geen sprake. De Nederlandse kolonisten lagen onderling met elkaar overhoop en zagen geen kans zich economisch te handhaven. In 1916 moest MacRae Van Eeden berichten dat zij er de brui aan hadden gegeven en in loondienst waren gegaan. De meesten waren toen al teleurgesteld naar Nederland teruggekeerd.

Verspreid door Mooijweers beschrijvingen treft de lezer een flink aantal heldere analyses aan. Trefzeker brengt de schrijfster bijvoorbeeld een causaal verband aan tussen de ondergang van Van Eedens communale bedrijven in Nederland en diens Amerikaanse droom. Het ‘kapellenland’ moest soelaas bieden voor zijn fiasco's. Niet alleen verwachtte Van Eeden betere managers te vinden, hij hoopte ook op een harmonieuzer arbeidsklimaat. Naar zijn oordeel hoorden politieke doctrines niet tot de standaarduitrusting van de Amerikaanse arbeiders, maar veeleer een mentaliteit van aanpakken en doorzetten. Voortaan wilde hij de euvels van big business bestrijden door zèlf een groot, winstgevend en efficiënt bedrijf op te zetten. Die paradoxale benadering was de achtergrond van de omstandigheid dat hij zich tijdens zijn tournees totaal niet interesseerde voor contacten met Amerikaanse socialisten. Hij was hoofdzakelijk doende om business-tycoons als Carnegie en Rockefeller of toppolitici als president Theodore Roosevelt te winnen voor zijn goede zaak. Evenmin wenste hij nog socialisten te werven voor het bevolken van zijn kolonies. ‘The best sort of men we want”, schreef hij aan MacRae, ‘are not socialists or partymembers with pre-conceived theories or ideals, but ordinary middle-class people with common sense, honest character and mental equipoise.’

Het sterkst is het boek in de kenschets van Van Eedens ambivalentie tegenover de Verenigde Staten. Hij verwachtte wonderen van Amerika en tegelijkertijd veroordeelde hij het land. In het slotwoord leest men erover: ‘Het veronderstelde materialisme van de Amerikanen was samen met de corruptie die hun geldzucht in de politiek en het rechtsstelsel tot gevolg had, het voornaamste mikpunt van zijn kritiek. Hij ergerde zich aan wat hij als typisch Amerikaanse zelfingenomenheid beschouwde en aan de kennelijke behoefte bij het Amerikaanse publiek zich af te zetten tegen Europese tradities en gevoeligheden. Desalniettemin was juist het inzicht dat Amerika en Europa van elkaar verschilden, voor hem essentieel. (...) Van Eeden geloofde dat Amerikanen gekenmerkt werden door vernieuwingsdrang en goedwillendheid en hij gaf hoog op van de Amerikaanse democratische traditie, die zakelijk talent beloonde ongeacht afkomst

[p. 167]

Affiche voor een van Van Eedens voordrachten in Amerika

of diploma's en vrijheidsliefde paarde aan zelfbeheersing.’

Maar naast deze rake typeringen van Van Eedens hybride geschuifel als maatschappijhervormer stelt Mooijweers Amerikaanse droom hier en daar teleur. Haar dissertatie is vaak te braaf dichtbij de bronnen gebleven. Oprecht betoogt de auteur ergens dat het oordeel van historici minder belangrijk zou zijn voor een goed begrip van Van Eedens Amerikaanse project, dan wat de man zèlf daarover heeft bedacht. Die enigszins naïeve invalshoek heeft af en toe geleid tot volgzaamheid ten opzichte van de gebiografeerde. Wanneer Van Eeden in een depressieve bui blijk geeft van beschaamde twijfels over zijn luidruchtige optredens in Amerika, dan heeft de schrijfster onvoldoende oog voor de valse kant van die bescheidenheid. Wanneer rokkenjager Van Eeden diep in zijn mannelijkheid is getast door de schatrijke en verleidelijke Amerikaanse zangers Helen Smith, presenteert Mooijweer het relaas van zijn seksistische wraak - via het schrijven van een toneelstuk, 't Paleis van Circe - kritiekloos. Hetzelfde ziet men gebeuren, wanneer Van Eeden zich ontpopt als volbloed racist. Zonder commentaar krijgt men te lezen dat Van Eeden van de negers in Amerika geen hoge dunk had. In zijn ogen was de anti-slavernijbeweging een vergissing, omdat ‘de verhouding tusschen neger en blank alleen dan zuiver en natuurlijk is, als er een liefhebbend en goedertieren meesterschap is en een verknochte dienstbaarheid’.

Natuurlijk had Mooijweer grote pech, omdat gelijktijdig met haar boek het tweede deel van Jan Fontijns biografie, Trots verbrijzeld, verscheen. Fontijn was weliswaar zuinig met het vellen van expliciete oordelen, maar via zijn ironische stijl heeft hij een afstandelijker beeld geboden van Van Eedens persoonlijkheid. Toegegeven: Fontijn heeft - in een exuberant aantal pagina's - Van Eedens hele levensverhaal neergezet. Daardoor had hij ruimschoots de armslag voor zijn beoordelingen van Van Eedens psyche, terwijl Mooijweer die, wegens de beperktheid van haar opzet, moest ontberen.

Maar ondanks dat gebrek aan manoeuvreerruimte is De Amerikaanse droom beslist geen overbodig boek geworden, wanneer men het plaatst naast Trots verbrijzeld. Over Van Eedens relatie met de VS is Mooijweer aanzienlijk leerrijker dan Fontijn. Toch valt op dat juist Fontijn de ultieme uitspraak heeft gedaan over het proefschrift-thema van Mooijweer, door het een plaats te geven in Van Eedens totale leven. ‘Wanneer was Van Eeden eigelijk op zijn top?’ vroeg Arjen Fortuin tijdens het interview met Fontijn dat werd gepubliceerd in Biografie Bulletin 96/3. Fontijn antwoordde daarop: ‘De periode rond 1910, toen hij (...) die Amerika-reis achter de rug had, was hij on top.’ Die essentiële biografische informatie mist men bij Mooijweer.

[p. 168]

Haar proefschrift is hoofdzakelijk een gedetailleerd feitelijk relaas geworden over een klein deel van Van Eedens leven. Overtuigender was het geweest - vooral ook wegens de concurrentie met Fontijn - wanneer haar accent minder had gelegen op het biografische aspect. De aandacht had dan geconcentreerd kunnen zijn op de twee andere hoofdthema's: de utopisch-socialistische traditie in Europa en de toestand in de Verenigde Staten aan het begin van deze eeuw. Mooijweer had er goed aan gedaan wanneer zij die beide onderwerpen systematischer had uitgewerkt en expliciet hun onderlinge samenhang had getoond.

Van Eedens hervormingsvisie als zodanig heeft zij wel kort weergegeven, maar die schets mist een plaatsbepaling binnen de socialistische traditie. De achtergronden van zijn ideologic - het anarchisme, fabianisme, Saint-simonisme, fourierisme, proudhonisme - zijn niet uiteengezet en nog minder geanalyseerd. Daarbij gaat de auteur zich te buiten aan een vreemd soort window dressing. Ze klaagt erover dat de tradities die van Eedens maatschappijvisie hebben beinvloed, onvoldoende aandacht zouden hebben gekregen in de moderne geschiedschrijving. Die uitspraak is bepaald onjuist. Een blik op Mooijweers literatuurlijst wijst uit, wat er in dit geval aan de hand is: zij heeft de voor de hand liggende historiografie over het negentiende-eeuwse utopische socialisme onvoldoende bestudeerd. Over de Verenigde Staten rond de eeuwwisseling mist de lezer evenzeer een situatieschets. Halverwege het boek merkt de auteur onverhoeds op dat Van Eeden het land bezocht in de Progressive Era, de decennia rond de eeuwwisseling die gekenmerkt werden door optimisme en vernieuwingsdrang. Dat was de tijd van de befaamde muckrakers, de jonge hervormers die misstanden aan de kaak stelden. In dat - voor de Amerikaanse geschiedenis uitzonderlijke - politieke klimaat konden coöperatieve hervormingsplannen een tijdlang aardig gedijen. Ook deze thematiek had een grondiger behandeling verdiend. Maar opnieuw moet de lezer zich tevreden stellen met een enkele losse flodder.

Marianne Mooijweer, De Amerikaanse droom van Frederik van Eeden. Uitg. De Bataafsche Leeuw, Amsterdam 1996. ISBN 90 6707 406 3; 328 blz. Met illustraties.